آنغوزه
آنغوزه: Ferula assa- foetida
نام انگليسي:Stinking assa
مقدمه[ویرایش]
آنغوزه با نام علمي .Ferula assa-foetida L از گياهان دارويي مهم تيره چتريان(۱) مي باشد. اين گياه علفي, چند ساله و مونوكارپيك۲ است به طوريكه در طول رويش فقط يكبار به گل مي رود (سال پنجم يا ششم رويش ) و سپس دوره رويشي آن خاتمه مي يابد. ارتفاع اين گياه متفاوت و بين ۲ تا ۵/۲ متر است. در انتهاي ساقه هاي اصلي و فرعي گلهاي زرد رنگ و مجتمع به صورت گل آذين چتر مركب پديدار مي شود. برگهاي قاعده ساقه اين گياه عموما گوشتدار, به طول متوسط ۵۰ تا ۶۰ سانتي متر و فاقد دمبرگ و منقسم به قطعاتي با تقسيمات فرعي دندانه دار يا لوبدار است ( ۳و۴ ). اين گياه بومي استپ هاي ايران و قسمتهايي از افغانستان مي باشد . در ايران اين گياه در استانهاي فارس , كرمان , خراسان , يزد , سمنان , هرمزگان , سيستان و بلوچستان , اصفهان , لرستان, كهكيلويه و بوير احمد و بوشهررويش دارد (۲). قطر ريشه آنغوزه بين ۱۰ تا ۱۲ سانتي متر و طول آن ۳۰ تا ۴۰ سانتي متر مي باشد(۳). صمغ استخراج شده از اين گياه كه با انجام عمل تيغ زني راس طوقه انجام مي گيرد, خاصيت دارويي دارد و منبع درآمد با ارزشي براي تعداد قابل توجهي از روستائيان و بهر ه برداران كشورمان مي باشد . تقريبا تمام اين صمغ آنغوزه داراي تركيبات دي , تري و تتراسولفيد , مشتقات كوماريني فئوتيدين۳ , كامولونفرول۴ , اپي ساماركاندين۵ , آمبلي پرنين وكانفرول۶ و ... مي باشد(۷و۱۰) . محققين در اسانس حاصل از شيرابه آنغوزه چندين تركيب مختلف شناسايي كردند(۸و ۹و ۱۱).
از بخشهاي سبز گياه نيز به عنوان سبزي خورده مي شود(۷). شيرابه آنغوزه داراي اثر ضد تشنج , قاعده آور و ضد انگل است . در رفع ييوست افراد مسن نيز كاربرد دارد(۴و۱۲) . براي اولين بار شخصي بنام كامفر۷در سال ۱۶۸۷ ميلادي روش تيغ زني عرضي را در مراتع آنغوزه لارستان فارس اجرا كرد . سپس بوميان اين منطقه اين حرفه را آموختند واز آن زمان اين روش ( عرضي ) در ايران اجرا گرديده است( ۱ ) . بدليل اينكه در روش تيغ زني عرضي پس از انجام مرحله پيچاندن و كشتن يك برش عرضي در راس طوقه گياه زده مي شود و جوانه انتهايي كه در اين ناحيه وجود دارد, قطع مي گردد , لذا اين روش تيغ زني به مرگ گياه مي انجامد . به همين جهت تراكم بوته هاي آنغوزه در مراتع به شدت پائين آمده و نسل اين گياه مفيد در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . محمدي و عليها ( ۱۳۶۸) سه روش تيغ زني گياه باريجه۱ ( گونه نزديك به آنغوزه ) را مورد بررسي قرار دادند . اين سه روش , برش عرضي , برش طولي و نربري ( قطع ساقه گلدهنده ) مي باشد. آنها گزارش كردند كه دربرش عرضي بدليل قطع جوانه انتهايي كه در راس طوقه وجود دارد گياه درسال بعد از تيغ زني قادر به ادامه حيات نمي باشد. دربرش طولي چون جوانه انتهايي ازبين نمي رود به ادامه حيات گياه صدمه اي وارد نمي گردد. در روش نربري چون فقط روي ساقه گل دهنده گياهاني كه درسال آخر عمر قرار دارند, اجرا مي گردد, لذا گياهان مرتع به مرحله بذر دهي نمي رسند و بدليل عدم تشكيل بذ ر نسل گياه در مرتع به مرور منقرض مي گردد.
شاد در تحقيق خود(۱۳۷۴) سه روش, دو برشه (يك روش عمود بر محور غده و دومي موازي با محور غده) , روش اريب و روش سنتي (عرضي) را مورد بررسي قرار داد. وي گزارش كرد كه از ۲۰ گياه تيغ خورده به هر يك از روشهاي اول و دوم ۱۲ گياه باقي ماندند و در سال بعد برگ توليد نمودند و در روش سنتي از ۲۰ گياه تيغ خورده هيچ كدام قادر به رشد در سال بعد نبودند و همگي خشك شدند. هدف از انجام اين تحقيق يافتن روشي صحيح ازتيغ زدن ريشه است به طوري كه نه تنها حداكثر مقدار شيرابه كسب گردد و از نظر اقتصادي مقرون به صرفه باشد بلكه به ادامه حيات گياهان آنغوزه صدمه اي وارد نگردد.
مواد و روش ها[ویرایش]
منطقه مورد مطالعه
اين تحقيق در منطقه اي بنام خمروت در ۳۵ كيلومتري شمال شرق شهرزرند و ۱۰۰ كيلومتري شمال غرب شهر كرمان انجام شد . اين منطقه داراي آب و هواي كوهستاني است و ارتفاع آن از سطح دريا ۲۱۰۰ متر مي باشد. حداكثر درجه حرارت مطلق آن۵/۳۸ درجه سانتيگراد در تيرماه و حداقل مطلق آن ۵/۱۲- درجه سانتيگراد در ديماه مي باشد. متوسط ساليانه بارندگي حدود ۱۳۰ ميليمترمي باشد .
← مراحل بهره برداريجهت بهره برداري از گياه آنغوزه انجام سه مرحله زير ضروري مي باشد :
الف – مرحله پيچاندن : اين مرحله از اوايل تا اواخر ارديبهشت ماه وقتي كه برگهاي بوته هاي آنغوزه زرد مي شود و حالت شكنندگي خود را از دست مي دهند, انجام مي گردد براي انجام اين مرحله تمام بوته و گاهي يكي از برگهاي بوته كه از بقيه بزرگتر مي باشد را پيچانده و سنگي به وزن حدود يك كيلوگرم روي آن قرار مي گيرد تا به همين صورت خشك گردد . دليل اصلي انجام اين مرحله گم نشدن جاي بوته در مراحل بعد مي باشد . هر بهره بردارروزانه تقريبا هزار بوته را مي پيچاند و اين مرحله ۵-۴ روزطول مي كشد .
ب – مرحله كُشتن : در اين مرحله بوسيله تيشه مخصوصي چاله اي به عمق حدود ۱۵ سانتيمتر در اطراف ريشه گيا ه حفر مي گردد و سپس با دست الياف اطراف طوقه كه بقاياي غلاف برگهاي سال قبل مي باشند را جدا كرده و دور مي اندازند. بعد خاك نرم اطراف گودال را دور ريشه مي ريزند هربهره بردار روزانه حدود ۲۰۰ بوته را مي كشد . اين مرحله ۲۰ روز به طول مي انجامد.
ج- مرحله تيغ زدن : در اين مرحله بوسيله كارد مخصوصي ۱۵ مرتبه و به فاصله زماني هرچهار روز روش هاي تيغ زني مورد مطالعه برروي ريشه گياهان مورد مطالعه اجرا شد. اين مرحله دو ماه به طول مي انجامد و در هر بار تيغ زني ابتدا شيره تراوش شده از تيغ زني قبل توسط ابزاري بنام كلنت جمع آوري گرديد و سپس با كارد عمل تيغ زدن انجام شد.
روش هاي تيغ زني مورد مطالعه[ویرایش]
پنج روش تيغ زني شامل روش عرضي ( سنتي ), يكطرفه , دو طرفه , برش طولي و تلفيقي (تركيبي از يكطرفه و برش طولي) در اين تحقيق مورد مطالعه قرار گرفتند (شكل ۱). در روش عرضي پس از انجام مراحل پيچاندن و كشتن راس طوقه گياه ۱۵ مرتبه و به فاصله زماني چهار روز بصورت عرضي تيغ زده شد . دراين روش جوانه انتهايي راس طوقه قطع شد . در روش يكطرفه نصف مقطع طوقه گياه را بصورت عرضي برش زده ( يك برش عمود بر محور ريشه و يك برش موازي با محور ريشه ) بنحوي كه جوانه راس طوقه حفظ گرديد. در روش دو طرفه جوانه انتهايي حفظ شده و دو برش به شكل نيم دايره بصورت عرضي دردو طرف جوانه ايجاد گرديد بدين ترتيب كه روش تيغ زني يكطرفه در دو طرف جوانه اجرا شد يعني سطح برش دو برابر روش يكطرفه بود . در روش طولي راس طوقه در طول مدت تيغ زني دست نخورده باقي ماند و چند سانتي متر پائين تر از آن يك برش بصورت طولي در يكطرف طوقه ايجاد گرديد . روش تلفيقي نيز تركيبي ازروشهاي يكطرفه و طولي بود بدين ترتيب كه اين دو روش هر دو همزمان بر روي يك بوته اجرا شدند.
طرح آماري و نمونه گيري[ویرایش]
پنج روش تيغ زني ( تيمار) شامل برش عرضي , يكطرفه , دو طرفه, طولي و تلفيقي در پنج تكرار و در قالب طرح كاملا تصادفي مورد بررسي قرار گرفتند . بدين ترتيب كه قسمتي از مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دريا تمام نقاط آن وضعيت يكساني داشتند و از نظر ساير شرايط محيطي از قبيل خاك , تراكم بوته و ... شرايط يكنواختي در قسمتهاي مختلف آن حكمفرما بود, انتخاب گرديد . اين قطعه به پنج قسمت تقسيم شد ( تكرارها ) و در هر قسمت ۱۰ گياه با هر روش ( تيمار ) بصورت تصادفي تيغ زده شد و شيره اين ۱۰ گياه نيز در طول ۱۵ مرتبه تيغ زني در يك
ظرف جداگانه جمع آوري گرديد . بدين ترتيب در هر يك از پنج قطعه ۵۰ گياه و جمعا ۲۵۰ گياه ( تعداد كل نمونه ها ) تيغ زده شد . كلا ۲۵ ظرف جمع آوري شيرابه وجود داشت . شيرابه جمع آوري شده در هر ظرف در پايان دوره بهره برداري توزين و در پايان مرحله تيغ زدن گياهان تيغ خورده خاك داده شده و در بهار سال بعد تعداد گياهان سبز شده شمارش شدند . داده ها پس از آزمون نرماليته تجزيه آماري شدند. اين عمل با استفاده از نرم افزار Minitabو MSTATC انجام شد. مقايسه ميانگين ها با استفاده از آزمون چند دامنه اي دانكن انجام گرفت.
نتايج اثر روشهاي تيغ زني بر عملكرد شيره[ویرایش]
نتايج تجزيه واريانس تيمارها ( جدول ۱) نشان ميدهد كه روشهاي تيغ زني ريشه آنغوزه بر عملكرد توليد شيرابه در سطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معني داري دارد. بر اساس مقايسه ميانگينها (شكل ۲) ميزان عملكرد توليد شيرابه در روشهاي عرضي ( شاهد ) , دو طرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي به ترتيب برابر با ۹۴/۶۲ , ۶۴/۵۹, ۰۸/۳۹ , ۶۶/۱۹و ۳۸/۴۲ گرم در هر بوته بود. روش تيغ زني عرضي ( شاهد ) كه در حال حاضر در ايران اجرا مي شود با روش دو طرفه از نظر ميزان عملكرد توليد شيرابه ( به ترتيب ۹۴/۶۲ و ۶۴/۵۹ گرم شيره) در سطح احتمال ۱/۰ درصد اختلاف معني داري نداشت . روشهاي تلفيقي و يكطرفه نيز از اين نظر اختلاف معني داري با يكديگر نشان ندادند. روش طولي كه همان روش مورد استفاده در تيغ زني گياه باريجه است در مورد آنغوزه مناسب تشخيص داده نشد, زيرا شيره دهي پس از چند بار تيغ زدن به شدت كاهش مي يابد و محل تيغ خورده خشك مي شود بطوريكه اين روش با اختلاف معني داري در كلاس آخر قرار گرفت و كمترين توليد را داشت .
اثر روشهاي تيغ زني بربقاي گياه[ویرایش]
بر اساس نتايج تجزيه واريانس ( جدول ۱) اثر روشهاي تيغ زني بر بقاي گياهان در سال بعد نيز در سطح احتمال ۱/۰ درصد تفاوت معني داري داشت. بطوريكه از ۵۰ گياه تيغ خورده به هر روش,۶, ۴۳, ۴۷, ۴۸و ۳۸ گياه (۱۲, ۸۶, ۹۴, ۹۶, ۷۶, درصد) به ترتيب در روشهاي عرضي , دوطرفه , يكطرفه , طولي و تلفيقي باقي ماندند و در سال بعد مجددا سبز شدند و توليد پيكر رويشي كردند ( شكل ۳ ) .
از آنجايي كه در چهار روش دو طرفه, يكطرفه,طولي و تلفيقي جوانه انتهايي كه در راس ريشه قرار دارد, قطع نميگردد, لذا در اين روش درصد بيشتري از گياهان نسبت به روش عرضي (شاهد) كه جوانه انتهايي به كلي قطع مي شود, قادر به ادامه حيات در سال بعد مي باشند. در اين رابطه شاد در سال ۱۳۷۴ گزارش كرد كه از ۲۰ گياه آنغوزه كه به روش عرضي بهره برداري شدند هيچ كدام در سال بعد سبز نشدند. در حاليكه وي گزارش كرد ۶۰ درصد گياهان تيغ زده شده به روش اريب قادر به ادامه حيات در سال بعد بودند .
[۱] گياهشناسي[ویرایش]
گياهي است پايا، پرشاخه و پرپشت به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتي متر که به حالت وحشي در نواحي جنوبي ومرکزي اروپا، اسپانيا تا قفقاز و در آسياي صغير و ايران مي رويد. داراي ريشه کوچک وا ستوانه اي شکل، سخت ونسبتا" منشعب است. برگها كرك دار، متقابل، بيضوي، به شکل قلب ودندانه دار است. طول برگهاي آن ۵ تا ۸ و پهناي آن ۴ تا ۵ سانتي متر است. در سطح پهنک برگ، رگبرگهاي متعددي، به شكل مشبك ديده مي شود. رنگ برگهاي آن در سطح فوقاني پهنک، سبز تيره ولي در سطح تحتاني آن سبز روشن است. گلهاي آن که در خرداد تا اواسط مرداد ظاهر مي شود، رنگ سفيد يا قرمز دارند و به تعداد ۶ تا ۱۲ تايي در محور برگها ظاهر مي شوند. کاسه وجام آن داراي دو لب است که لب فوقاني شامل دو لوب و لب تحتاني مرکب از ۳ لوب است. ميوه چهار فندقه و قهوه اي رنگ است.
خواص دارويي و موارد مصرف[ویرایش]
نيرودهنده و ضد تشنج است. به علاوه مقوي معده، بادشکن، تسهيل کننده عمل هضم بوده و اسانس آن داراي خاصيت ضد تشنج و آرام کننده با اثر قاطع است. در طب سنتي جهت درمان بي خوابي، ضعف قلب و استرس و خستگيهاي روحي نيز مصرف مي شود.
پراکنش[ویرایش]
در مناطق آفتابگير، گرم تا کمي خنک به خوبي رشد مي کند، خاک بايد رسي و يا شني لومي با pH ۶ تا ۵/۷ بوده و غني از عناصر غذايي و مرطوب باشد. نسبت به سرما تا حدودي مقاوم است ولي در مناطق خيلي سرد نياز به کشت در داخل گلخانه دارد. اين گياه به مقادير خيلي زياد يا خيلي کم رطوبت خاک حساس است.
داروهای موجود در بازار[ویرایش]
هم اکنون پمادی در بازار دارويی ايران به نام «مليسان» وجود دارد که برای رفع تبخال استفاده شده و از فرآورده های همين گياه می باشد .
منبع[ویرایش]
جلال عباسیان
مهندسی مرتع و آبخیزداری رضا اميد بيگي • محمد رضا پير مرادي •• قاسم كريم زاده•••
• استاد دانشكده كشاورزي دانشگاه تربيت مدرس
•• كارشناس ارشد باغباني
••• استاديار دانشكده كشاورزي دانشگاه تربيت مدرس
سايت شركت دارويی زردبند
| ۱. | ↑ mailto:romidbaigi@yahoo.com |
