باریجه
باريجه
باریجه گیاهی است چند ساله از خانواده چتریان (Umbellifera) و از جنس فرولا (Ferula) که از آنها برای تهیه شیره باریجه استفاده مینمایند و ایرانیان نیز از دیر باز با این گیاه آشنایی داشته و در کتب قدیم بنام انجدان از آن نام برده شده است و با نام های کما،کمای،قسنی،گالبانومو باریجه شناخته می شود.
خصوصیات فنولوژیکی گیاه باریجه[ویرایش]
با توجه به اطلاعات حاصله از اهالی روستا و مطلعین و موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی منطقه رشد گیاه پس از گرم شدن هوا معمولاً از فروردین ماه شروع تا اواسط تیر ماه ادامه دارد و در بقیه ماه های سال گیاه در حال استراحت است،زمان گلدهی این گیاه بر اساس مشاهدات عینی در نیمه دوم اردیبهشت ماه می باشد. زمان بذر دهی بوته ها در تیر ماه در زمان برداشت شیره باریجه می باشد و قوه نامیه بذر تا دو الی سه سال حفظ می شود.(۱( خصوصیات گیاه شناسی باریجه: باریجه گیاهی است چند ساله از خانواده چتریان (Umbellifera) و از جنس فرولا(Ferula) که با نامهای علمی :F.Galbanifulua F.Gummosa F.Schairمعرفی شده است که از آنها برای تهیه شیره باریجه استفاده مینمایند و ایرانیان نیز از دیر باز با این گیاه آشنایی داشته و در کتب قدیم بنام انجدان از آن نام برده شده است و با نام های کما،کمای،قسنی،گالبانومو باریجه شناخته می شود. خصوصیات مرفولوژیکی گیاه باریجه: باریجه دارای ساقه ای ضخیم با ارتفاع حد اکثر ۲ متر و با برگهای سبز متمایل به خاکستری به طول ۳۰ سانتی متر و پوشیده از کرکهای کوتاه می باشد
پهنک برگ بصورت قطعات باریک و فشرده و گلهای آن زرد رنگ و مجتمع بصورت خوشه های مرکب و متعدد است که بشکل دستجات فراهم (گل آذین چتری و مرکب)در طول ساقه ظاهر می شود.چترهای اصلی و بلند آن متشکل از ۱۲-۶ پایه و چتر های فرعی دارای پایه های بسیار کوتاه می باشد. میوه این گیاه بیضی شکل دراز دارای کناره ای باریکتر از نصف قسمت محتوی دانه است. در قسمت های ساقه و برگ این گیاه مجاری ترشحی متعددی وجود دارد. شیرهای که بر اثر تیغ زدن ریشه و ساقه گیاه بدست می آید .باریجه قسنی،قاسنیو گالبانوم نام دارد.
تکثیر[ویرایش]
تکثیر گیاه معمولاً از طریق بذر صورت می گیرد. میوه آن به شکل بیضی به اندازه ۱تا ۵/۱ سانتی متر است. بذر ها پیش از رسیدن براحتی با وزش باد اندکی از ساقه جدا می شودو به زمین میریزد. این بذر ها پاییز و زمستان را در خواب می گذرانند. در بهار سال آینده اگر شرایط برای رشد مناسب باشد بذوری که تحت پوشش مناسبی از خاک قرار گرفته شروع به سبز شدن و جوانه زدن می نمایند. معمولاً هر سال بطور متوسط حدود ۱۰% تا ۲۰% از کل بوته ها به بذر می نشینند و پس از بذر دهی بعلت مصرف مواد غذایی موجود در غده (ریشه گیاه) در امر گلدهی و بذر دهی و دیگر ویژگی های این گیاه ، عمر آن تمام شده و برای همیشه از بین می رود. طبق تحقیقات محلی و اطلاعات حاصله از اهالی و بهره برداران سن و عمر گیاه ممکن است ۸ الی ۱۰ سال برسد و در هنگام بهره برداری معمولا از بوته های ۷ برگ به بالا استفاده نموده و بوته های ۷ برگ کمتر بدلیل کوک بودن غده ها و نداشتن شیره باریجه غیر قابل بهره برداری می باشند. مشخصات ظاهری شیره باریجه: نوع اشکی شیره باریجه که از قسمت های ساقه و برگ بر اثر نیش حشرات و یا ایجاد خراشهای طبیعی یا مصنوعی بصورت قطراطی تراوش میکند و در مجاورت هوا خشک می گردد رنگی بترتیب سفید شیرابه ای و بعد به زرد متمایل به نارنجی و نارنجی متمایل به قرمز دارد و بزرگی آن از یک نخود تا یک گیلاس متفاوت است و اگر کاملاً خشک گردد و شکسته شود مقطع آن زرد رنگ شفاف جلوه می نماید و این گونه شیره باریجه مدتها نرمی خود را حفظ نموده و به مرور زمان سخت و شکننده می شود بطوریکه بر اثر خرد شدن بصورت پودر و گرد در می آید. نوع توده ای و حجیم باریجه که موسوم به عسلی می باشد خمیری و بی شکل است. رنگ متفاوت داشته ولی غالباً به سبز قهوه ای و یا سبز مایل به زرد تیره است و در داخل آن نا خالصی های مختلفی از قبیل خرده های برگ و ساقه گیاهان و ریزه های خاک دیده میشود. باریجه بویی بسیار تند و قوی، طعمی گس و تلخ معطر زننده دارد.
(۱) پراکنش باریجه: باریجه در اکثر نقاط (نقاط مرتفع با ارتفاع حداقل ۱۲۰۰ متر) می روید ولی بهترین رویشگاه آن در نواحی مختلف البرز ( دامنه های نسبتا مرتفع دماوند و فیروز کوه ) و در استان خراسان چاه گنجی بارو حاجی آب نیشابور.کوه های ا.. اکبر و قره داغ در گز و علی بلاغ و آسلمه واقع در مدرگز و قوچان توکل آبادو امام آباد شهرستان قوچان ،خطاب آباد و بیگان شهرستان شیروان، در اصفهان و فارس و منطقه سمیرم و دامنه های کوه دنا و همچنین در مناطق استان های لرستان و آذربایجان و سمنان و زنجان است و بیشترین میزان بهره برداری از این گیاه در استانهای خراسان و تهران بعمل آمده و اکثر بهره برداران بومی می باشند.
میزان تولید در استان مورد نظر و در کل کشور: با استناد به سخنان مهندس فرجادیان مسوؤل بهره برداری از محصولات فرعی در اراره منابع طبیعی شهرستان مشهد: با توجه به تحقیقات بدست آمده در استان خراسان و موقعیت مناطق و وضعیت بوته ها؛ از هر بوته بطور متوسط ۲۰ گرم شیره باریجه استحصال می گردد. لذا در هر هکتار ۴/۳۱ کیلو گرم و در نهایت می توان در سطح کل یک منطقه بطور مفید در یک دوره به میزان ۴۷۱۰ کیلوگرم محصول شیره باریجه برداشت نمود . میزان شیره برداشت شده از گیاه باریجه در استان خراسان سالانه ۳۵-۳۰تن و بصورت بالقوه ۴۰تن گزارش شده است و میزان شیره برداشت شده از باریجه در کل کشور سالانه ۱۰۰-۸۰ تن می باشد.
صادرات باریجه: نرخ فروش در بازار در سال ۸۳ از قرار هر کیلویی ۷۰۰۰ ریال گزارش شده است که نسبت به سالهای گذشته با کاهش محسوسی همراه بوده است.(۱) صادرات این محصول هم اکنون دچار مشکل شده است بطوریکه در حال حاضر ۲۰تن از شیره باریجه که مربوط به سالهای قبل میباشد در خراسان موجود می باشد.همچنین مهندس فرجادیان برخی از علتهای ایجاد مشکل در امر صادرات شیره باریجه در سالهای اخیر را اشباع بودن بازارر جهانی(مانند شرکت دیور فرانسه )و نیز مرحوم شدن رابط کشور ایران با کشورهای دیگر در امر صادرات اینگونه محصولات و همچنین کم کار آمد بودن جانشینان ایشان ذکر نمودند
قوانین مکتوب در امر بهره برداری از گیاه باریجه: هر ساله در سازمان جنگلها و مراتع کمیته فنی تحت عنوان بهره برداری از محصولات فرعی تشکیل می شود و مسوؤلین تمام استانها در این جلسه شرکت می نمایند و طی تصمیم گیریهای بعمل آمده محصولات را به سه دسته مجاز(گلها و دانه ها)، ممنوع( ریشه های گیاهان) و مجاز مشروط( گونه هایی که در زمان برداشت دچار حساسیت می شوند و امکان از بین رفتن آنها در حین عمل بهره برداری وجود داردمانند آنغوزه، باریجه،گون ،سریش) تقسیم می نمایند. عمده قوانین در بخش مجاز مشروط بوده و با توجه به سیاستهای استان و کل کشور بهره برداری از محصول مورد نظر باید با مجوز منابع طبیعی انجام گیرد. البته این قوانین هر ساله تغیراتی در حدود ۱۰% تا ۵% داشته و اکثراً ثابت می باشد.گواهی منابع طبیعی منوط به بهره برداری در غالب طرح میباشد تا ضمن بهره برداری از گیاه مورد نظر عملیات احیا سازی نیز صورت گرفته و از نابود شدن گونه ها جلوگیری بعمل آید.تعیین افراد بهره بردار بعنوان مجری طرح های واگذار شده از منابع طبیعی ضمن هماهنگی و بالا بردن سطح آگاهی مردم محدوده های طرح از اهمیت های طرح های واگذار شده بوده و استفاده از مشارکت مردمی مناطق که هدف اصلی دولت بیشتر سپردن کارهای مملکت به دست مردم می باشد توصیه شده که در این رابطه با توجه به تحقیقات و اطلاعات مطمئن ترین بهره برداران پس از آموزش روش اجرای بهره برداری همان مردم بومی و محلی مناطق باریجه خیز می باشدکه بواسطه علاقه مندی هر فرد در محیط زیست و اشتغال و بهره برداری و منبع کسب درآمد و تامین معاش روستاییان و موجب جلوگیری از مهاجرت های بی رویه و بالا رفتن وضعیت اقتصادی افراد بومی می گردد و علاوه بر آن سبب حفظ و گسترش گیاه و افزایش پتانسیل تولید نیز خواهد شد.عملیات واگذاری طرح بهره برداری بصورت به مزایده گذاشتن طرح ها بوده و برنده در مزایده ملزم به اجرای طرح می باشد.بستن قرار داد یکسری شرایط دارد که باید بر اساس محتویات طرح باشد که شامل حفاظت عرصه، نوع برداشت، زمان برداشت و قرق و تعهدات و...می باشد. سهم بهره برداری (مرتعداران) یا وکیل آنان و بهره مالکانه دولت با توجه به فرمول زیر محاسبه میشود :بهره مالکانه=نرخ فروش محصول در بازار – ( کل هزینه های اجرای طرح ۲۰% کل هزینه ها) سپس اداره منابع طبیعی دستور العمل را به سازمانهای زیربط مانندگمرکات بصورت بخشنامه صادر کرده و بدین ترتیب محصول بهره برداری شده توسط صاحبان طرح مانند باریجه و آنغوزه با داشتن مجوز منابع طبیعی مجاز به صادر شدن بوده و در غیر این صورت محصول در گمرکات به عنوان کالای قاچاق توقیف شده و دیگربه صاحب آن باز گردانده نخواهد شد. قوانین عرفی : در حقیقت در استان خراسان افرادی که چندین سال در امر بهره برداری از گیاه باریجه و آنغوزه فعالیت داشته اند بعنوان ذیحق های منطقه برای بهره برداری می باشند و صاحبان اصلی منطقه قلمداد می شوند ولی جدا از این امر از کسانی که از مناطق اطراف بوده و یا در امر بهره برداری دارای سابقه می باشند و اصول بهرره برداری را رعایت می کنند برای بهره برداری استفاده خواهد شد. در استان خراسان بخصوص خراسان جنوبی مناطق مورد بهره برداری کوه به کوه و دره به دره صاحب عرفی داشته که به سامانهای یکدیگر تجاوز نمی کنندو در واقع هر منطقه بهره بردار عرفی دارد. بهره بردای صنعتی گیاه باریجه: برداشت صنعتی شیره گیاه باریجه به معنای انجام عملیات برداشت به نحوی است که علاه بر بدست آمدن محصولی بهتر و بیشتر مانع از از بین رفتن و نابودی گیاه مربوطه شود.بکارگیری روشهای اصولی و فنی جهت بهره برداری بهینه از باریجه باعث خواهد شد که این گونه به رشد و تکثیر خود در مناطق مختلف ادامه داده و زمینه افزایش در آمد ساکنین و توسعه پایدار در مناطق را ایجاد می کند. بهره برداری بی رویه و غیر اصولی از باریجه علاوه بر نابودی گیاه و عدم بذر دهی ،کاهش در آمد اهالی را سبب خواهد شد.با توجه به وضعیت پوشش و گسترش بوته های باریجه و ویژگیهای خاص این گیاه بهره برداری و برداشت بایستی بطور متناوب بوده تا علاوه بر تولید در جهت حفظ و احیا و تجدید حیات گیاه و ابقا آن در رویشگاه های اصلی خود کوشش گردد شیوه بهره برداری: ابتدا باید خاک بوته در جهت شمالی را (با ابزار کار ) به عمق ۷ الی ۱۵ سانتی متر با توجه به سن گیاه و قطور بودن غده آن بیرون آورده سپس از وسط غده اقدام به تیغ زدن و ایجاد برش در امتداد ساقه اصلی می نماید . دفعات تیغ زنی بر روی هر غده در هر سال ۳بار و زمان تیغ زدن و بهره برداری از اواخر خرداد لغایت اواسط شهریور می باشد عمق برش در مرحله اول تیغ زدن از دفعات بعدی باید بیشتر باشد(به اندازه یک سکه ده تومانی)تا گیاه بر اثر این عمل تحریک شده و از خود عکس العمل نشان داده و شیره تراوش نماید. دقت در امر تیغ زدن و جهت تیغ زنی در نوبت اول بسیار مهم بوده که اگر بطور کامل رعایت نگردد بنحو مطلوب شیره نخواهد داد و اگر عمق برش خیلی زیاد و یا تعداد دفعات زیاد و یا در جهت تابش خورشید زده شود در اثر وزش باد و تابش مستقیم خورشید گیاه خشک خواهد شد. ضمناً پس از ایجاد برش و بهره برداری لازم است که روی قسمت خراشیده را از سنگ،کلوخ،خار و خاشاک سایبانی ایجاد کرد تا از تاثیر تابش مستقیم آفتاب و باد محفوظ مانده و بخوبی شیره تراوش نماید.۷-۵روز بعد از تیغ زنی نوبت اول شیره بیرون آمده را با قاشقک طوری با فشار برداشت می کنند که به عنوان برش دوم بوده و بعد از ۷-۵ روز بار دیگر همان اعمال را تکرار می کنند، پس از خاتمه نیز بهتر است بمنظور ترمیم و بقای گیاه محل خاک برداری شده تا سطح یقه گیاه از خاک پر شود ضمناً با توجه به تحقیقات حاصله از بهره بردارن سنوات قبل بهتر است که برشها عمود با سطح افق و شکل آن دایره ای و قطر برش اول با توجه به قطر غده(ریشه)از ۵/۰ تا ۱ سانتی متر و عمق یا ضخامت برش حد اکثر ۱ سانتی متر و ضخامت برشهای بعدی تا۲/۰ سانتی متر باشد.دوره بهره برداری در سال برداشت (تیغ زدن بوته ها و برداشت شیره و خاک دادن پای بوته ها و با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوای مناطق و عرف محل ها در استان خراسان به طور تخمینی به مدت ۶۰روز از اواخر خرداد لغایت اواخر مرداد ماه می باشد.وسایل بهره برداری آلات و ابزار مورد نیاز جهت بهره برداری باریجه عبارتند از :داس تیز معمولی کلنگ سبک یک سر، حلب های خالی ۱ کیلویی(برای هر کارگر)و حلبهای خالی ۱۷ کیلویی برای حمل باریجه ها، قاشقک مخصوص برای جمع آوری(برداشت)شیره باریجه و سوهان جهت تیز کردن ابزار کار و همچنین وسایل تدارکاتی از قبیل چادر برزنتی ،وسایل خوابو خوراک و جعبه کمکهای اولیه با داروهای مورد نیاز.
منبع[ویرایش]
شرکت تعاونی متخصصین کشاورزی
