جایزان
جایِزان ،
بخش و شهری در شهرستان
امیدیه ، در استان
خوزستان .
۱) بخش جایزان ، به مرکزیت شهر جایزان ، واقع در جنوب شرقی استان خوزستان . از شمال به بخش مرکزی شهرستان رامهرمز، از مشرق به بخش بَهْمَئی استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی به بخش مرکزی شهرستان
بهبهان ، از جنوب به بخش آغاجاری شهرستان بهبهان ، از جنوب غربی به بخش مرکزی شهرستان امیدیه و از مغرب به بخش رامشیر شهرستان
رامهرمز محدود می شود و مشتمل است بر دهستانهای جایزان (به مرکزیت جایزان ) و جولَکی (به مرکزیت آبادی جولَکی ) و مجموعاً ۵۷ آبادی (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۰). بخش جایزان بیشتر در دشت واقع شده و ارتفاع اکثر نقاط آن کمتر از ۲۵۰ متر است ( رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۱۲، ۲۶، ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۹، ۲۴۹ـ۲۵۰). رودهای مارون • و بابااحمد در این بخش جاری اند (افشین ، ج ۱، ص ۱۰۵، ۱۶۷؛ جعفری ، ج ۲، ص ۱۱۸). رود دائمی بابااحمد، با نام تنگ نایب ، از ارتفاع هشتصد متری دامنة کوه مَقَر، در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی رامهرمز، سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن ریزابة دیگری به آن ، به رود بابااحمد تغییر نام می دهد. این رود ــ که مسیر کلی اش ابتدا جنوبی و سپس غربی است ــ ۴۵ کیلومتر طول دارد و در ارتفاع ۱۵۰ متری در کنار روستای کَرْفَنْجِ بالا به رود مارون می پیوندد (جعفری ، همانجا). سد انحرافی مارون ، واقع در این بخش ، هفت هزار هکتار از زمینهای بخش را آبیاری می کند (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۱۶).
این بخش از گیا دارای درختان کُنار، گز، بید، زبان گنجشک ، سدر و اکالیپتوس و گیاهانی مانند گل گاوزبان ، گل زرد، نعناع ، پونه ، و گیاهان علوفه ای است . از زیا شغال ، گرگ ، روباه ، خرگوش و کبک در این بخش زندگی می کنند. آب و هوای این بخش گرم و خشک است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۱۲، ۲۶ و جاهای دیگر).
رزم آرا در حدود ۱۳۳۰ ش جایزان را دهستان و آبادی ای در بخش رامهرمز شهرستان اهواز از استان خوزستان (جزو استان ششم )، دارای دَه آبادی و ۱۰۰ ، ۱ تن سکنه ذکر کرده است ( رجوع کنید بهج ۶، ص ۹۸ـ۹۹). در کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور (چاپ ۱۳۲۹ ش )، از دهستان جایزان با سیزده دِه یاد شده است که تعدادی از آنها در دشت و تعدادی در دامنة کوه بودند (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج ۲، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸، ۲۱۰). امام شوشتری در ۱۲۳۱ از آن به عنوان دهات رامهرمز نام برده است ( رجوع کنید به ص ۲۰۵). جایزان در ۱۳۵۵ ش ، جزو دهستانهای تابعة بخش حومة شهرستان رامهرمز بود ( رجوع کنید بهایران . وزارت کشور، ص ۱۳). در ۱۳۶۵ ش ، بر اساس مصوبة شمارة ۵۳/۵/۱/۱۱۵۲۱ مورخ ۱۶ اسفند ۱۳۶۵، دهستان جایزان (به مرکزیت روستای جایزان ) مشتمل بر ۲۶ روستا، جزو شهرستان رامهرمز استان خوزستان شد (ایران . قوانین
و احکام ، ۱۳۷۰ ش ، ص ۶۹۷). با تبدیل بخش امیدیه به شهرستان امیدیه ، جایزان (به موجب مصوبة شمارة ۷۶۹۹/ ت ۱۶۸۷۷ ک مورخ ۱۷ مهر ۱۳۷۵) به عنوان بخش ، با دو دهستان جایزان و جولکی مشتمل بر ۳۲ روستا، یک مزرعه و ۲۴ مکان (نقاطی که روستا نیستند و بیشتر محل فعالیتهای غیرکشاورزی اند)، در ترکیب شهرستان امیدیه قرار گرفت (ایران . قوانین و احکام ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۵۷۹؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص ۴۰). جمعیت آن طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش ، ۰۷۱ ، ۱۲ تن بود (مرکز آمار ایران ، ۱۳۷۶ ش ، ص ۱۸).
بیشتر اهالی بخش جایزان به کشاورزی ، باغداری ، دامداری و پیشه وری اشتغال دارند. کشاورزی به دو صورت آبی
و دیم است . در کشاورزی آبی ، اراضی با آب رودخانه و
چاههای عمیق آبیاری می شوند و آب آشامیدنی مردم از چاههای عمیق تأمین می گردد. محصولات عمدة زراعی
آن ، گندم ، جو، برنج ، کنجد، باقلا، یونجه ، شبدر و خرماست .
این بخش دارای ذخایر نفتی است که نفتِ آن استخراج
می گردد (رزم آرا، ج ۶، ص ۹۸؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجاها).
اهالی بخش از طوایف بهمئی ، بهبهانی ، سادات ، آغاجاری ، درویش و عرب زیدونی هستند. آنان شیعة دوازده امامی اند و به زبانهای فارسی (به گویش لری ) و ترکی و عربی تکلم می کنند (رزم آرا، ج ۶، ص ۹۸ـ۹۹، ۱۰۲،۲۱۰؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۲۶، ۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۹).
در بخش جایزان زیارتگاهی به نام امام رضا، با گنبدی ساده و کوتاه ، وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۲۶؛ اقتداری ، ص ۶۸۲). قلعة خلیلی جایزان (به ابعاد ۷۵•۶۵ متر) با چهار برج و سردر ورودی عریض و دروازه ، در ابتدای آبادی خلیلی قرار دارد. در اواخر دورة قاجار، محمدعلی خان خلیلی ، از طایفة بهمئی گرمسیری کهگیلویه ، این قلعه را از خشت و گل بنا کرد (اقتداری ، همانجا).
راههای اصلی آغاجاری ـ رامهرمز و بهبهان ـ رامهرمز از این بخش می گذرد. دِهِ جایزان کهنه ، واقع در بخش جایزان ، در ارتفاع حدود ۱۴۰ متری در دشتی گرم و خشک در ۶۳ کیلومتری شمال غربی بهبهان و مغرب رود مارون واقع است ( رجوع کنید به امام شوشتری ، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۵؛ جعفری ، ج ۳، ص ۳۲۷).
۲) شهر جایزان . در ارتفاع ۱۵۰ متری از سطح دریا، در دشتی در شمال این بخش و در حدود ۱۳۰ کیلومتری شهر اهواز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۴؛ جعفری ، همانجا).
رودخانة مارون در مغرب شهر جایزان جاری است که زمینهای پیرامون آن را آبیاری می کند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). حداکثر دمای آن در تابستان ْ۵۰، حداقل آن در زمستان ْ۵ر۳ -، و مقدار بارش سالانة آن ۵ر۳۴۰ میلیمتر است ( سازمان هواشناسی کشور ،ص ۴۶). جایزان به موجب تصویبنامة هیئت وزیران در ۱۲ خرداد ۱۳۷۹ (شمارة مصوبة ۹۹۱۲/ ت ۲۱۲۹۵ ک ) به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، ۱۳۸۲ ش ب ، ذیل «استان خوزستان »).
این شهر در مسیر بهبهان ـ رامهرمز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ؛ جعفری ، همانجاها). مزرعة سولکی در جنوب غربی این شهر قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۹۱، ص ۸۴ ـ ۸۵).
شهر جایزان ، طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش ، ۸۴۳ ، ۱ تن جمعیت داشته و دارای ۳۲۸ خانوار بوده است (مرکز آمار ایران ، ۱۳۷۶ ش ، همانجا).
از پیشینة شهر جایزان اطلاع چندانی در دست نیست . محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (متوفی شوال ۱۳۱۳؛ ج ۴، ص ۱۹۰۰) فاصلة جایزان ـ باشْتْ را ۲۶ فرسنگ (هر فرسنگ معادل شش کیلومتر) ذکر کرده است .
منابع[ویرایش]
اطلس راههای ایران ، تهران : گیتاشناسی ، ۱۳۸۱ ش ؛ اعتمادالسلطنه ؛ یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ احمد اقتداری ، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی : جغرافیای تاریخی و آثار باستانی ، تهران ۱۳۵۹ ش ؛ محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران ۱۳۳۱ ش ؛ ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین سال ۱۳۷۵ ، تهران : روزنامة رسمی کشور، ۱۳۷۶ ش ؛ همو، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹ ، تهران ۱۳۷۰ ش ؛ ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛ ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج ۲، تهران ۱۳۲۹ ش ؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران ۱۳۸۲ ش الف ؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران ۱۳۸۲ ش ب ؛ عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ ش ؛ رزم آرا؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ،
آمارنامة استان خوزستان سال ۱۳۷۹ ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی : ۷۶ـ ۱۳۷۵ ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج ۹۱: بهبهان ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ۱۳۷۰ ش ؛ مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامة آبادیهای کشور، استان خوزستان ، شهرستان رامهرمز ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامة بخشهای کشور، کل کشور، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس ۰۰۰ ، ۵۰۰ ، ۲:۱، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، ۱۳۷۹ ش ؛ نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس ۰۰۰ ، ۰۰۰ ، ۱:۱، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، ۱۳۶۶ ش .
/ علی اکبر نجفی کانی /
[۱]
