دستور زبان خلجی
دستورزبان خلجي-اسم
مختصري درحدتوان به نگارش دستوري زبان شيرين خلجي مي پردازيم اميد است مورد استفاده علاقه مندان خلج زبان قرارگيرد.
ويژگي هاي دستورزبان خلجي[ویرایش]
۱- اسم:
اسم ازمهمترين اجزاي تشكيل دهنده كلام است.وبه آن دسته ازكلمات وصفي اطلاق مي شودكه براي ناميدن موجودات جاندار وبي جان وپديده هاومفاهيم ومجردات به كارمي رود.اسم درزبان تركي خلجي همانند زبان تركي آذري وفارسي،ازنظرمدلول وشمول آن به اسم خاص وعام،اسم ذات واسم معني وسايرتقسيم بندي هايي ديگر زبان هاي معمول كه ما ازطرح آن دراين سطوراجتناب مي كنيم تقسيم مي شود.
۱/۱- اشكال ساختماني اسم
منظورماازاشكال ساختماني يا توصيفي اسم،اشكال وانواعي است كه اسم درزمينه ناميدن موجودات ومفاهيم به خود مي پذيرد. اسم درزبان تركي خلجي ازنظرشكل ساختماني داراي اشكال ساده،پيوندي ومركب است.
أ) اسم ساده:
اسمي است كه تنها ازيك ريشه بسيط به وجودآمده باشد .مانند: هاي (ماه)hay ، قار(برف)qar،تمير(آهن)təmir،كيتيك(مرغ)kitik
ب) اسم پيوندي:
پسوند عبارت است ازحرف ياحروفي است كه به آخركلمات واصطلاحات موجود در زبان اضافه مي شودومعاني آنهاراعوض مي كند.پسوندهادرزبان تركي ونيزدرزبان تركي خلجي اهميت زيادي دارند. درزبان تركي خلجي تعداد زيادي ازاسامي با الحاق پيوندهاي توصيفي به آخرسايرانواع كلمات بوجودمي آيند . شايان ذكر است، پسونددرزبان تركي خلجي تنهابه آخركلمات اضافه مي شود،دروسط وابتداي كلمات پسوندي قرارنمي گيرد.
پسوندياپيوندهايي كه باالحاق به آخركلمات وصفي وفعلي اسامي پيوندي تشكيل مي دهند، متنوع هستند.درسطورپايين به تعدادي ازشناخته ترين آنها اشاره مي كنيم.
۱) پيوندهايçilik] [lik- luğ- (چيليك،لوق،ليك)
كه باالحاق به آخركلمات وصفي اسامي پيوندي تشكيل مي دهند،اين پسوندها موارد استفاده فراواني درزبان تركي خلجي ونيز درتركي استانبولي دارند. وتابع قواعد وهماهنگي حروف صدادار نيزمي باشند،اين پسوندهادرمواردذيل به كارمي روند:
- اين پيوندها درصورت الحاق به كلمات،محل ياجايگاه وموجوديت آن رابيان مي كنند. مانند: تاتلوق(خوشمزه)tatluğ ، هارقالوق(لباس بلند مردان) harqaluğ ، بوخدالوق(گندمزار) boxdaluğ هوتونلوق(هيزم دان) hutünluğ ،بالوقلوق(اهل شهر)baloğluğ هاقاچلوق(بيشه زار)haqaçluq،اوتلوخ
utlux(علفزار،پرعلف).
- اين پسوندهادرصورت اضافه شدن به آخرصفات،موجودمفاهيم صفات نسبي به آنها مي دهدمانند:
يئمليك(خوردني) yeməlik
ايچمليك(نوشيدني) içməlik
دشمن چيليك(دشمني) duşmənçilik
بوفورلوق (فراواني) bofurluğ
پيس ليك (بدي) pislik
۲) پيوندتك شكلي نانقا/nanqa
اين پسوند باالحاق به كلمات، اسمهايي بامفهوم همبستگي ايجاد مي كند.اين پيوندامروزه درتركي خلجي روستاي تلخاب رواج زيادي داردوباالحاق به آخراسامي اشخاص ويا اقرباء،نامهاي مربوط به آنهاراتشكيل مي دهد.مانند:بابام نانقا(نزدپدرم)babamnanqa عاموم نانقا(نزدعمويم) amumnanqa خالام نانقا xalamnanqa.
۳) پيوندهايي سه شكلي] [ u-lu-ağ
باالحاق اين پيوندها به آخرريشه هاي فعل،اسمهاي، پيوندي تشكيل مي گردد .مانند:
قورقؤ(ترس،وحشت)qurqu
سؤرو(گله)suru وارو(سرمايه دار)varu
آلقولوalqulu
ورقولوvurqulu
سورگولوsurgulu
بيل گيلوbilgilu
سانجاق(سنجاق)sancağ
ترقاغ(شانه)tərqağ
يئلقاغ(آبشخورگربه،سك ) yəlqağ.
۴-پسوند دوشكلي،سيز،سوز] [ siz-suz
اين پسوند وقتي به آخركلمه اي اضافه مي شود،عدم ونيستي آن رامي رساند.مانند:آب- بي آبي/suv- suvsuz شكر- شكرسيز/şekər-şekərsiz.
پ) اسمهاي مركب
اسامي مركب درزبان خلجي ازبه هم پيوستن كلمات تشكيل مي گردد.مانند:
اچي بوشəçi+boş،
ايت بورنو eit+bornu
قوزغولاقو quz+qulaqu
هاداغ قابوhatağ+qabo ،
قوش قئيسوğoş+ğəyəsu
ساروغ يال/saruğ+yal
خارخار چايوxar+xar+çayu
داوالوقdava+loğ،
قوم قونشوqum+qunşu
لالا باجوlala+bacu
كئچه كوندوزkeçə+kündoz ،
۲/۱- جمع بستن اسم
اسم درزبان تركي خلجي ازديربازباپيونددوشكلي(لار)lar و(لر)lər جمع بسته مي شود.
مانند: هايلار(ماهها)hay+ lar كونلر(روزها)kun +lər هرلر(مردها) hər+ lər
قيزلر(دخترها)qiz+lər پيوندهاي(لار ولر)درفعل نيزبه عنوان علامت سوم شخص جمع به كارمي رود. مانند:واقدولار(نگاه كردند) vağdo+lar كؤردولر(ديدند)kürdu+lər .
«خلج ها يادگارترك هاي باستان»نوشته علي اصغرجمراسي
