مسجد جامع درخش
مسجد جامع درخش یکی از چهار مسجد کهن
خراسان جنوبی و از جمله مهمترین جلوگاه های هنر اسلامی و بومی استان است که به عنوان یکی از بناهای اصیل ایرانی اسلامی همه ساله در ایام نوروز پذیرای گردشگران بسیاری است.
درخش
[۱] نامی آشنا و سرزمینی کهن در ۶۵ کیلومتری شهر
بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در ۳۳ درجه و ۱۰ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۴۲ دقیقه طول شرقی در منطقه ای کوهستانی بین دشت شیرکاب و رزگ و در دره ای خوش آب و هوا واقع شده است.
زمستان آن بسیار سرد و تابستان از هوای مطبوع و دل انگیزی برخوردار است که بسیاری از مردم را به تفرج در دامن سرسبز خویش فرا می خواند. ارتفاع این محل ۲۰۱۰ متر بالاتر از سطح دریاست و وجود کوهستان های مرتفع شمال و شمال غربی باعث گردیده که میزان نزولات جوی آن بیشتر از دیگر نواحی استان خراسان جنوبی باشد.
پیشینه تاریخی[ویرایش]
یکی از مهمترین آثار تاریخی روستای درخش مسجدی ساده و یک ایوانی با دو وراق در دو سمت آن است که با مصالح آجر و ملات گچ ساخته شده است. این مسجد با عنایت به اسلوب معماری احتمالا در عصر صفویه بنا شده است و تا به امروز بارها مرمت گشته و اکنون مورد استفاده مردم روستا قرار دارد. مسجد جامع درخش ، قلب تپنده روستا است و ثبت آثار ملی نیز گشته است.
به لحاظ قدمت تاریخی نام درخش برگرفته از واژه ای باستانی است و در وجه تسمیه آن در فرهنگ قاطع آمده (درخش به معنای روشنی و فروغ و درخشندگی است. درخش نام آتشکده ای در ارمنیه و نام دهی در ولایت قهستان است) مضاف بر این وجود آتشکده ای خاموش بر بلندای کوه سراب معرف این هویت است که تاریخ آن را به قبل از اسلام مرتبط می سازد.
به اعتقاد تاریخ نگاران، آتشکده درخش می تواند یکی از چهار آتشکده مهم ایران باستان باشد که توسط زرتشتیان بنا گردیده است.
ژنرال سرپرسی سایکس در کتاب (۱۰ هزار مایل در ایران) نوشته است: زرتشتیان در ابتدای مهاجرت به قهستان آمدند. آنان پس از یک قرن اقامت در قهستان به جزیره هرمز کوچ کردند.
وجود روستاهایی مانند گیو، دهسلم، دستجرد، رودک، سراب، فریدون و درخش همه دال بر حضور زرتشتیان در این منطقه دارد.
از سال ۲۲۶ هجری قمری تا سال ۶۵۵ هجری قمری حکومت قهستان در دست ۸ تن از حکام اسماعیلی بوده است. اسماعیلیان افزون بر ۲ قرن در سرزمین قهستان حضور داشته اند که قلعه ها و استحکامات موجود در مناطق کوهستانی و سوق الجیشی حکایت از این امر دارد.
۲ قلعه از قلاع اسماعیلیه در روستای درخش قرار دارد که از طریق تونل زیرزمینی به یکدیگر وصل می شده و هر یک به وسیله یکی از برجهای نگهبانی که بر فراز تپه شرقی روستا است به هم مرتبط بوده اند.
در کتاب (جغرافیای تاریخی خراسان) که توسط حافظ ابرو در دوره تیموریان نگارش یافته است آمده: بلوک قهستان دارای ۷ قریه و زیادت از صد مزرعه از توابع این ناحیه است و آورده اند که قریه درخش در این میان دارای ۴۵ مزرعه است.
به لحاظ سیاسی و حکومتی درخش از دوره باستان تا دوره صفویه و قاجار فراز و نشیب های تاریخی را طی کرده تا اینکه در دوره صفویه و قاجاریه بعنوان مرکز نایب الحکومه وقت اعتبار یافته است. انتخاب نایبان حکومتی از بین بزرگان بوده و اختصاص به دو خانواده وابسته به یکدیگر بنام (جواد خان) و (وزیرخان) داشته است.
با تعویض حکومت از خاندان حسام الدوله به شوکت الملک نیابت حکومت از خانواده جواد خان به خانواده وزیرخان انتقال می یابد. نایب الحکومه ها مأمور انجام امور قضاوت، جمع آوری مالیات و مجری فرامین حکام کشوری بوده اند. از مهمترین و مدبرترین نایبان درخش می توان به میرزا صادق خان میر محتشم، محمد میرزا پسر زین العابدین، آقا حسین فرزند آقا محمدخان، نظرعلی خان میرزا علی، محمد ولی میرزا، میرزا عبدالجواد ثابت و محمد محسن زهرایی را نام برد.
معروف است آنگاه که نادرشاه قصد لشکرکشی به عراق را داشته، امیر خزیمه حکمران امارت قهستان لشکری از نواحی تحت نفوذ خود را جمع آوری کرده و به یاری نادرشاه می فرستد. در این لشکر افرادی از درخش به نام های عباس میرزا, محمدحسن خان و میرزا محمد امین حضور داشته اند. مضاف بر این آمدن نادر شاه به درخش و باج خواهی او از میرزا محتشم از سادات و متمولین درخش هنوز زبانزد خاص و عام می باشد.
در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاج کوچک میرزا یکی از علمای درخش مدرسه طلاب در این روستا تأسیس می گردد. او بعدها به سمت صدرالعلمایی خراسان منصوب و تا دوران ناصرالدین شاه قاجار در حکومت مرکزی باقی می ماند.
آخرین نایب الحکومه درخش محمد حسن خان ملقب به حاجی خان زهرایی است که از سال ۱۳۰۷ هجری تا سال ۱۳۱۵ این سمت را به عهده داشته است و می گویند که ایشان در توسعه صنعت فرش این منطقه فعالیت های مؤثری را انجام داده است.
صنعت فرش درخش همچون تاریخ طولانی آن دارای قدمتی کهن و ماندگار است.
وجود مناطق کوهستانی و مراتع سرسبز باعث رونق دامداری این منطقه بوده است. به واسطه تولید مواد اولیه فرش و وجود فعالیت دامداری صنعت تولید فرش و پارچه از گذشته های بسیار دور در این منطقه وجود داشته است.
به لحاظ اقتصادی نیز این منطقه نسبت به دیگر مناطق و توابع قهستان صاحب نام بوده به گونه ای که صنعت فرش درخش همچون تاریخ کهن آن دارای قدمتی ماندگار است و این امر بواسطه رونق دامداری از دیرباز در این محل بوده است.
در دوره معاصر سیاحانی که از این منطقه دیدن می کنند از صنایع دستی درخش بالاخص قالی و قالیچه آن یاد می کنند. میرزا خانلرخان اعتصام الملک نایب اول وزرات امور خارجه در دوره قاجار در سفرنامه خود می گوید: « در هر جایی مختصر ابریشم کاری دارد و کسب و صنعتشان هم منحصر به کرباس و فرش و قالی در بلوک درخش است ».
ژنرال سرپرسی سایکس در خصوص قیمتهای قالی در کتابش می گوید: « ایل بهلولی که در زیرکوه و درخش سکنی دارند یک قسم قالی نظیر قالیچه های ترکمنی می بافند که آن هم خالی از تعریف نیست ».
تا یک قرن بیش قالی های ترنجی و بوته جقه اختصاص به درخش داشته و دیگر نواحی قهستان با بافت و نوع طرح آنها آشنایی نداشته اند. ولی ظرافت این فرشها و طرح ها و هنرمندی خاص در آن باعث شده که نه تنها این امر در بیرجند و دیگر نواحی شهرت و گسترش یابد بلکه با استقبال در کشورهای اروپایی بالاخص آلمان در جهت صدور این هنر مواجه گردید. به دنبال این آوازه و با راهنمایی اساتید فرش درخش, کارگاههای قالیبافی در بیرجند و روستای مود گسترش می یابد بطوری که فرش معروف مود (ریزه ماهی) از طرح های هنرمندانه قالی بافان درخش است. استفاده از رنگهای گیاهی و به کارگیری نقشه های منحصر به فرد توسط هنرمندان درخشی آوازه تولیدات فرش این روستا را جهانی کرده است. زنان هنرمند روستای درخش نقش حماسه بر فرش می زنند. آنان حماسه کربلای حسینی را از فرش به عرش گره می زنند./
