نقش کشاورزی پایدار در توسعه مناطق محروم و تامین امنیت غذایی
نقش كشاورزي پايدار در توسعه مناطق محروم و تامين امنيت غذايي - ترویج و آموزش کشاورزی
چكيده[ویرایش]
امروزه نقش اجراي سيستم هاي كشاورزي پايدار در توسعه منا طق محروم با توجه به كمبود امكانات و نهادههاي توليد در اين مناطق، خرد بودن اراضی ، كافي نبودن شرايط اقتصادي و آموزشي جهت فعاليت هاي كشاورزي، بعنوان اصلي ترين فعاليت اقتصادي آن، لزوم اجراي مديريت در چارچوب مقتضيات منطقه و نوع فرهنگ بومي جاري و تعامل با بخش هاي مختلف اجرايي و علمي در جهت اجراي شيوه هاي نوين در راستای جلوگيري از به زوال رفتن امكانات موجود و کاهش روند مهاجرت نيروهاي جوان و سرازير شدن آنها به شهرها و تشديد مشكل بيكاري و بروز ناهنجاري هاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي و همينطور پايداري در فرايند توليد غذا را بيش از پيش نمايان مي سازد. استفاده بيش از حد از زمين در طول ساليان و بكارگيري بیش از حد انواع سموم و كودهاي شيميايي و روش های نامناسب بهره برداری از منابع آب و خاک و بطور کلی استفاده غير اصولي از زمين جهت كسب عملكرد بالاتر اگرچه در كوتاه مدت شايد امكان پذير و درآمد ناشی از آن مقبول باشد ولي در طول زمان فرايند توليد را با چالش هاي اساسي روبه رو خواهد كرد. كه از آن دست مي توان به تغيير ساختمان خاك ، آلودگي منابع آبي و خاكي، كاهش تنوع زيستي و ظهور آفات ثانويه، بيماريها و علفهاي هرز و طغيان آنها ، فرسايش خاك و از طرف ديگر كاهش توليد، افزايش نرخ تورم و بيكاري و گسترش فقر در جامعه اشاره كرد. لذا باتوجه به كاهش درآمد ناشي از فعاليت هاي كشاورزي سنتي يا حتي سيستم هاي تك كشتي با تناوب هاي كوتاه مدت و كم شدن بهره وري عوامل توليد، اقتصادي بودن این فرایند در آینده و در نهایت توسعه روستاها بعنوان اصلی ترین پایگاه تولید محصولات کشاورزی با چالش رو به رو خواهد شد.
بنابراين با در نظر گرفتن نقش مهم بخش كشاورزي در توليد غذا، اشتغال، حفاظت از منابع طبيعي ، بهبود زندگي كشاورزان به عنوان بخش عظيمي از جمعيت جامعه و بطور كلي در اقتصاد كشور، استفاده بهينه از منابع طبيعي، انساني و مالي در جهت پايداري توليد مواد غذايي و ايجاد ثروت و در نتيجه زدودن محروميت از سطح روستاها و توسعه مناطق محروم بعنوان جايگاههاي اصلي توليد و تامين امنيت غذايي همه مردم و حفظ استقلال كشور و تاثير آن بر ساير عرصه هاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي؛ اجراي روشهاي مديريتي و حمايتي در اجراي روشهاي كشاورزي پايدار و پربازده و توسعه مناطق محروم و روستاها از اهميت بسزايي برخوردار است.
واژه هاي كليدي[ویرایش]
كشاورزي پايدار، مناطق محروم، توسعه اقتصادی، امنيت غذايي.
مقدمه[ویرایش]
افزايش جمعيت همراه با تغييرات شديد زيست محيطي و اقليمي اينطور مي نمايد، خطراتي كه در آينده امنيت و رفاه جوامع بشري را تهديد مي كند نه تنها خطرات سنتي چون برخوردهاي بين المللي و تجاوز نظامي بوسيله يك قدرت خارجي نبوده بلكه خطراتي ناشي از بي ثباتيهاي اقتصادي، فقر، گرسنگي و بويژه عدم وجود امنيت غذايي مي باشد. بدون شك امنيت غذايي و حصول درجه اطمينان دسترسي به غذا به حيات اقتصادي و سياسي و بالاخره به حيات امنيتي كشور مرتبط است و در واقع حيات امنيتي وامدار حيات امنيت غذايي است(۳). امنيت غذايي دسترسي همه مردم به غذاي كافي در هر زمان براي يك زندگي سالم است. خودكفايي غذايي لزوما خودكفايي و نهادينه كردن آن جهت بهره مندي تمام اقشار جامعه به غذايي سالم و كافي و هميشگي از اهميت بيشتري برخوردار است كه اين خود مستلزم افزايش بهره وري نيروي كار و سرمايه در بخش كشاورزي، اعمال سياستهاي حمايتي دولت، توسعه مناطق محروم و روستاها از لحاظ اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و بهداشتي و گسترش پژوهشها در اين بخش، افزايش عملكرد محصولات و پايداري آن، افزايش بازده منابع آب و خاك، كاهش ضايعات توليدي و اصلاح الگوي تغذيه كشور مي باشد(۱و۳). در مناطقی که از نظر زیرساختهای اقتصادی و خدماتی دچار کمبود امکانات می باشند و ایجاد و توسعه صنایع مولد و بزرگ امکان پذیر نمی باشد توسعه بر پایه اقتصاد کشاورزی و صنایع وابسته تبدیلی سبب کسب بازدهی بالاتر در مدت زمان کمتر می گردد.
نقش روستاها و مناطق محروم در توليد غذا[ویرایش]
بيش از ۹۰ درصد توليد غذا در كشور در مناطق روستايي و اكثراٌ محروم انجام مي پذيرد. بنابراين توسعه اين مناطق ار اهم امورات در جهت توليد پايدار مواد غذايي مي باشد كه خود منجر به كاهش فقر در اين نواحي, كاهش آسيب پذيري روستاييان و تضمين استفاده پايدار و بهينه از منابع تولید مي شود. با نظر به اهداف فوق اجراي برنامه هايي در جهت گسترش طرحهاي ملي فقرزدايي، توسعه پايدار، توسعه محلي و اجتماعي با رويكرد توانمند سازي براي افزايش دسترسي به منابع توليد بخصوص زمين و آب، خدمات و موسسات عمومي، فرصتهاي شغلي، آموزش و پرورش، بهداشت، توسعه زير ساختها بمنظور حمايت از كشاورزي و توسعه روستايي ايجاد اشتغال و گسترش فعاليتهاي اقتصادي با ارائه كمكهاي فني و آموزشي، تسهيلات اعتباري، لزوم كاربرد راهكارهاي عملي در دسترسي به كشاورزي پايدار و حفظ زيست بومها ضروري به نظر مي رسد(۲, ۴). در این میان باید به زمین به عنوان یکی از اصلی ترین پایه های تولید و میراثی گرانبها از گذشته و سرمایه ای برای آیندگان توجه خاص داشت و از تبدیل کاربری آن تا حد امکان ممانعت بعمل آورد، چرا که روش های تولید را می توان تا حدی اصلاح گرداند اما با از بین رفتن زمین های کشاورزی بعنوان بستر تولید و تغییرماهیت آن راه برگشتی وجود نخواهد داشت.
نقش كشاورزي در توسعه مناطق محروم[ویرایش]
بخش كشاورزي در بسياري از كشورهاي در حال توسعه بخش غالب اقتصاد ملي است. اين بخش عموماً ۴۵ تا ۹۰ درصد از كل توليد ملي و حدود ۶۰ الي ۹۵ درصد از كل اشتغال اين كشورها را تشكيل مي دهد. همچنين در ايران بيش از ۸۰ درصد منابع پايه توليد (آب , خاك و منابع طبيعي) كشور در حيطه فعاليتهاي روستاييان مورد استفاده قرار مي گيرد(۳و۴). لذا رشد و توسعه اقتصادي اين كشورها ارتباط نزديكي با توسعه كلي بخش كشاورزي دارد. به بياني ديگر توسعه كشاورزي در چارچوب توسعه ملي يك كشور مورد بحث قرار مي گيريد و بعنوان يك بخش اقتصادي مهم، نقش حياتي در توسعه ملي ايفا مي كند. در بخش سنتي كه عمدتاٌ بخش كشاورزي را شامل می شود، تراكم جمعيت و دوري از جاده پيشرفت، باعث پايين آمدن بهره وري مي شود، با نزول كشاورزي، نيروي كار زيادي از زمين رانده شده و كارگران اين بخش بصورت بيكاران پنهان درمي آيند كه هيچگونه قدرت خريد ندارند و بدين ترتيب سيل مهاجرت به مناطق شهري و بدنبال آن كاهش توليد و افزايش وابستگي به واردات و بروز مشاغل كاذب و تبعات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي را بوجود مي آورد. بنابراين منطقي بنظر مي رسدكه برنامه هاي توسعه بنحوي تهيه و تدوين شود كه توسعه بخش كشاورزي نسبت به ساير بخشها در اين مناطق در اولويت قرار گرفته و مورد توجه و تاكيد بيشتري باشد. از برتری های توسعه اقتصادی از نظر بخش کشاورزی می توان به سرمایه گذاری کمتر، بازدهی زودتر و اشتغال بیشتر با هزینه کمتر نسبت به سایر بخش های اقتصادی اشاره کرد. تنوع اقلیمی کشور نیز به بهره برداران این اجازه را می دهد که در تولید محصولات مختلف با کیفیت بالاتر به فعالیت بپردازند.
نقش مهم بخش كشاورزي در فرايند رشد و توسعه اقتصادي[ویرایش]
بطور كلي چهار نقش مهم كشاورزي در فرايند رشد و توسعه اقتصادي هر كشوري بشرح ذيل مي باشد:
- تامين غذا و امنيت غذايي براي جمعيت رو به رشد و همچنين كاهش فقر غذايي و آسيب پذيري اقتصادي
- عرضه موادخام مورد نياز صنعت و كمك به توسعه فعاليتهاي توليدي وابسته
- صادرات و تامين ارز براي وارد كردن كالاهاي سرمايه اي و گسترش فعاليتهاي اقتصادي
- حفظ و بهبود محيط زيست براي زندگي با كاربرد روشهاي توليدي پايدار و استفاده بهينه از منابع.
مادامی که این وظایف در بستر انجام فعالیتهای تولیدی در بخش کشاورزی حاصل گردد می توان به توسعه این بخش و پایداری آن امیدوار بود.
راهکارهای عمده در توسعه مناطق محروم و روستاها با تكيه بر اقتصاد كشاورزي[ویرایش]
با رشد پر شتاب صنعت و فناوري در شهرهاي بزرگ در سالهاي اخير، عقب ماندگي مناطق محروم بيشتر عيان گرديده است. از آنجاييكه عموماٌ روستاييان نسبت به شهرنشينان داراي درآمد كمتري هستند و از خدمات اجتماعي ناچيزي برخوردار هستند، روند مهاجرت به شهرها را شتاب مي دهند كه عمده دلايل آن پراكندگي جغرافيايي روستاها، نبود صرفه اقتصادي براي ارائه خدمات اجتماعي، پايين بودن بهره وري كشاورزي، محدوديت منابع ارضي، طبيعي و مالي در مقابل رشد جمعيت روستاها و مديريت صحيح آن مي باشد. به همين جهت براي رفع فقر در اين مناطق ارتقاي سطح و كيفيت زندگي روستاييان، ايجاد اشتغال و افزايش بهره وري آنان، توسعه روستايي روستاها ، از اموراجرايي مهم دولتها بحساب مي آيد كه با اين عمل علاوه بر بهبود شرايط زندگي افراد متعلق به قشر كم درآمد مناطق محروم، خودكفايي آن در روند توسعه كلان كشور نيز ميسر مي شود(۱و۵). بنابراين از جمله استراتژيهاي عمده در توسعه مناطق محروم و روستاها با تكيه بر اقتصاد كشاورزي عبارتند از:
- تهيه الگوي متناسب توليد با هرمنطقه كه منجر به توليد بالاتر، كيفي تر و اقتصادي تر مي شود
- گذار از كشاورزي سنتي و معيشتي به كشاورزي مدرن و علمي
- بكارگيري فارغ التحصيلان جوان آشنا با فناوريهاي نو در بخش كشاورزي
- گسترش و توسعه و بكارگيري پژوهشها، فناوريها و آموزشهاي مرتبط قابل اجرا و كاربردي در اين مناطق
- بكارگيري زير ساختها و نهادههاي مناسب توليد نظير رشد مكانيزاسيون، بالا بردن راندمان مصرف آب، گسترش كشاورزي ارگانيك و حفظ زيست بومها و ....
- اعطاي تسهيلات كم بهره ي طولاني مدت
- گسترش نظام هاي بيمه اي و تامين اجتماعي
- سرمايه گذاري بخش هاي خصوصي و دولتي در بخش كشاورزي و صنايع تبديلي محصولات
- توسعه زير ساختهاي ارتباطي، بهداشتي، فرهنگي واقتصادي در اين مناطق
- گسترش مشاركتهاي مردمي در جهت توانمندسازي فعاليتهاي كشاورزي و نيازسنجي از كشاورزان
- كاهش هزينه ها ي توليد و افزايش درآمدها در فرايند بهره برداري
از موارد ذکر شده فوق نقش مهم گسترش تعاونیها و تشکلهای خصوصی در ارائه خدمات به بخشهای مختلف از مرحله تولید تا فروش محصولات کشاورزی مورد تاکید قرار می گیرد. بطور نمونه ملاحظه می شود که در زمان عرضه بعضی از محصولات در فصل برداشت حضور زنجیره واسطه ها به حدی است که گاهی قیمت محصول خریداری شده به وسیله مصرف کننده به چند برابر قیمتی است که کشاورز دریافت کرده است لذا گسترش تشکل ها و تعاونی هایی که محصول تولیدی را به قیمت مناسب از کشاورزان خریداری و با سود مناسب به طور مستقیم به دست مصرف کننده برساند علاوه بر رضایتمندی خریداران سبب تشویق کشاورزان و بالا رفتن تولید و ایجاد شرایط مناسبتر بازرگانی محصول و در نتیجه سودآوری بیشتر خواهد شد. اگرچه حضور این تعاونی ها و تشکل ها خصوصی در ارائه خدمات فنی و توزیع نهاده های تولید روز به روز پررنگ تر می شود، حضور هرچه بیشتر آنها در بخش بازرگانی محصولات و صنایع تبدیلی وابسته نقش مهمی در توسعه اقتصاد این بخش دارد.
ارتباط كشاورزي پايدار و توسعه روستايي با تامين امنيت غذايي و رشد اقتصادي[ویرایش]
كشاورزي پايدار و توسعه روستايي از اركان مهم دسترسي به امنيت غذايي و حفظ آن با تكيه بر حفظ پايداري محيط زيست و سلامت آن مي باشد(۲). در اين سيستم حداقل نهاده ها و سموم شيميايي در جهت بدست آوردن عملكرد مطلوب بكار مي رود. بنحوي كه كمترين تاثير سوء به محيط زيست وارد آيد و مهمتر از آن ميزان توليد در گذر زمان نقصان نيابد و در نهايت امنيت غذايي حفظ گردد. مادامي كه كشاورزي سودآور بوده و مقدار هزينه ها و ميزان توليد در گذر زمان متناسب باشد علاوه بر توليد كمي و كيفي مطلوبتر محصولات، رضايتمندي قشر توليد كننده هم تامين شده و همراه با ارائه و ايجاد زير ساختهاي اقتصادي، فرهنگي، بهداشتي واجتماعي در روستاها، فرايند توسعه همه جانبه اين مناطق محقق مي شود. تا علاوه بر تامين رفاه و رضايتمندي اين قشر از جامعه از مهاجرت بي رويه به سمت شهرها جلوگيري شده و سنگر مهم توليد و تامين استقلال كشور نيز حفظ گردد. از آنجا كه توليد در بخش كشاورزي در پنج بستر زمين، نيروي كار، سرمايه، مديريت و نهاده روي مي دهد در اولين گام بايد در حفظ زمين هاي كشاورزي بعنوان ميراث مشترك همه نسلها همت گمارد و اين امانت را سالم به نسلهاي بعد هديه كرد و آنرا از تهديداتي نظير تغيير كاربري اراضي كشاورزي به مناطق مسكوني و صنعتي، فرايند بيابان زايي، كاهش كيفيت و حاصلخيزي خاك، تصرف عرصه ها و بوته كني و چراي مفرط در اثر بهره برداري هاي رقابتي دامداران از مراتع در امان نگه داشت. همچنين با بكارگيري روشهاي نوين كشاورزي با مصرف نهادههاي طبيعي و غير شيميايي و در نتيجه توليد محصولات سالمتر با خواص كمي وكيفي مطلوبتر و ارتقائ سطح استاندارد فراوردههاي غذايي علاوه بر مصرف داخلي سهمي را در صادرات به ساير كشورها در بازارهاي جهاني بدست آورد. بنابراين با افزايش درآمد ناشي از فعاليتهاي توليدي در اين بخش علاوه بر ايجاد و حفظ اشتغال پايدار و استفاده بهينه از اين منابع تجديدپذير؛ دسترسي به غذا را براي آحاد جامعه و حفظ امنيت غذايي و ارتقاي سطح زندگي ساكنين مناطق محروم همراه با حمايتهاي دولتي در احداث و گسترش امكانات فرهنگي، بهداشتي، اجتماعي و اقتصادي و صنايع تبديلي مرتبط با محصولات توليدي فراهم آورد. بدیهی است کاهش وابستگی روستاها به شهرهای همجوار با توسعه امکانات اقتصادی، خدماتی و رفاهی، تاثیر بسزایی در تثبیت جمعیت روستاها و ایجاد انگیزه تولید و به تبع آن ایجاد اشتغال و ثروت و پایداری آن داشته و با ایجاد تعاونی ها و تشکلهای وابسته به این بخش فرایند تولید و عرضه محصولات را سامان داد تا از پی آن رضایتمندی کشاورزان و خریداران را با حذف دست دلالان و واسطه ها و تعیین قیمت عادلانه فراهم آورد. از این منظر و با روند سياستهاي اجرايي در سيستم دولت محترم و حمايت بخش هاي خصوصي رسيدن به اهداف سند چشم‌انداز بيست ساله كشور در بخش كشاورزي يعني توسعه پايدار، افزايش بهره‌وري منابع، كاهش هزينه توليد و كاهش تورم، كاهش اختلاف طبقاتي، افزايش درآمد و سطح زندگي كشاورزان و روستاييان، حفظ منابع آب و خاك و پوشش گياهي، توسعه صادرات، بهبود و توسعه صنايع غذايي، رقابت پذيري اقتصادي توليد با كشورهاي خارج، پايداري امنيت غذايي و گسترش عدالت اجتماعي در كشور به ظهور خواهد رسید.
فهرست منابع[ویرایش]
۱. ازكيا. مصطفي.۱۳۸۱. جامعه شناسي توسعه و توسعه نيافتگي روستايي ايران. انتشارات اطلاعات. تهران. ايران.
۲. ببران. صديقه. ۱۳۸۲. سند اجلاس جهاني توسعه پايدار ژهانسبورگ ۲۰۰۲. ترجمه. كميته ملي توسعه پايدار. سازمان حفاظت محيط زيست.۱۲۳ص.
۳. رنجبر. رحمان. بررسي نحوه تعامل امنيت غذايي با امنيت ملي. ۱۳۸۴. فصلنامه نظام مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي. سال سوم. شماره نهم. صفحه۶۱-۶۹.
۴. محسني. سيد حسين. ۱۳۸۵. كشاورزي ارگانيك مسيري سبز رو به آينده. ماهنامه مروج. معاونت ترويج و نظام بهره برداري. وزارت جهاد كشاورزي. شماره۶۵. تهران. ايران.
۵. نيك خلق. علي اكبر. ۱۳۸۱. جامعه شناسي روستايي. انتشارات چاپخش. تهران. ايران.
پیوندها[ویرایش]
[۱]
