کشاورزی در قرآن
کشاورزی در قرآن كریم؛ نویدی بر استقلال اقتصادی
كشاورزی و زراعت، هدیه ای است از زمین به انسان تا به وسیله آن بشر قدرت زندگی داشته باشد و بتواند به كمال مطلوب برسد. اما گاه انسان از اهمیت كشاورزی در زندگی خود غافل است و بیشتر توجه خود را صرف صنعت می كند. كشاورزی یكی از منابع اصلی تغذیه انسان است از این رو اسلام تأكید بسیاری در مورد آن دارد؛ زیرا پیشرفت كشاورزی پایه مهمی در استقلال اقتصادی و بلكه سیاسی جامعه خواهد بود.
كشاورزی در قرآن[ویرایش]
قرآن كریم با این كه كتاب اقتصادی نیست، ولی در آیات فراوانی انسان را به تلاش بر روی زمین در راه آبادانی بیشترو بهره رساندن به دیگران دعوت و راهنمایی كرده است. در برخی از آیات، خداوند انسان را به كشاورزی و تشویق مردمان برای استفاده صحیح از محصولات كشاورزی اشاره كرده و می فرماید: «... فاطر السماوات والارض و هو یطعم و لایطعم...؛ آفریننده آسمان و زمین خداست و او به خلق طعام و روزی می بخشد و خود از طعام بی نیاز است...»(۱) و در بعضی آیات جریان كشت و روئیدن گیاهان از زمین به عنوان نمونه ای از قدرت الهی و مایه بصیرت و آگاهی انسان ها معرفی شده است.(۲) و نكته كلیدی و اساسی این است كه خداوند خود را زارع و رویاننده گیاهان و محصولات كشاورزی معرفی كرده و انسان ها را به تدبر در این مسئله فراخوانده است.(۳)قرآن بشر را از چهارده قرن پیش به اهمیت و ارزش منابع در زندگی انسان و از جمله كشاورزی توجه داده است. خداوند در آیات مختلف انسان ها را به كشاورزی تشویق و كسانی را كه هر گونه فسادی در این كار مقدس ایجاد می كنند، سرزنش نموده است. این كلام آسمانی جاودانه، هر آنچه در مورد كشت و كشاورزی می باشد ذكر كرده و برای نخستین بار، از نقش جریان بادها و اقسام آن در كشاورزی سخن به میان آورده، به عبارتی، قرآن اولین كتابی است كه به اطلاعات هواشناسی و تغییرات جوی كه رابطه نزدیكی با كشاورزی دارد؛ توجه نموده است.(۴) اگر چه هدف قرآن از بیان این مطالب در درجه اول همانا بیدار كردن اندیشه انسان و توجه دادن آن به توحید و صفات الهی و بیدار ساختن وجدان انسان ها است. اما تفكر عمیق در این آیات می تواند ما را در بهبود كشاورزی یاری دهد.
كشاورزی شغل مقدسكشاورزی از آن جهت كه مواد غذایی جامعه را تهیه می كند، یكی از شغل های مقدس الهی شناخته شده و آباد كردن زمین خواسته و شغل پیامبران الهی بوده است. اساسا كار هم جزو قوانین طبیعت است و هم جزء قوانین شریعت و دین. و خداوند روز را برای كسب معاش و روزی قرارداده است(۵) و همه منابع ثروت را برای انسان و در خدمت او آفریده است(۶) و در زمین باغ ها از نخل خرما و انگور قرارداده و در آن چشمه های آب جاری كرده است تا مردم از میوه آن باغ ها تناول كنند و خدا را شكر كنند.(۷) امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند نان را چنان قرار داد كه جز با نیروی كار و مهارت و تلاش به دست نیاید تا انسان به كاری مشغول شود و از پیامدهای بیكاری و گستاخی رفاه زدگی و بیهودگی بازماند.»(۸)بنابراین از دیدگاه قرآن آنچه مورد نیاز انسان برای ادامه زندگی لازم است، در زمین مهیا است اما این امر به معنای آن نیست كه كلیه نیازمندی های انسان به صورت بالفعل و بدون كار و تلاش در اختیار اوست بلكه بدین معنا است كه انسان باید با به كارگیری روحیه عمران و آبادانی و در سایه خلاقیت و ابتكار و تلاش روزی خود را از منابع طبیعت به دست آورد...امام صادق(ع) فرمودند: «در میان كارها هیچ كاری نزد خداوند محبوب تر از كشاورزی نیست و خداوند هیچ پیامبری را برنینگیخت جز آن كه كشاورز بود مگر ادریس كه خیاطی می كرد»(۹) و در بیان زیباتری فرموده است: «كشاورزان گنج های مردم اند و بهترین چیز را می كارند و خداوند آن را از دل زمین بیرون می آورد. اینان در روز قیامت برترین مقام را نزد خداوند دارند و به عنوان بهترین مردم شناخته می شوند و در آن روز آنان به عنوان افراد فرخنده و خجسته لقب می گیرند.»(۱۰)برخورداری از معیشت خوب و تغذیه مناسب، لازمه نشاط جسم و روان بوده و در زندگی مادی و معنوی انسان مؤثر است. در ادبیات اسلامی «نان» سمبل معاش معرفی شده و از آن به احترام یاد می كنند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «خدایا! نان را برای ما مبارك فرما و میان ما و آن جدایی نینداز؛ چرا كه اگر نان نباشد نه توان نماز خواندن خواهیم داشت و نه طاقت روزه گرفتن و نه رغبت انجام واجبات.»(۱۱) از این رو می توان گفت تأمین معاش و تغذیه دیگران همانند پرداختن به عبادت و بندگی نوعی عبادت به شمار می رود.كشاورز با توكل بر خدا پای در این راه مقدس می نهد و تلاش و كوشش می كند و نتیجه تلاش خویش را هم به خوبی می بیند، هم چنان كه امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه «و علی الله فلیتوكل المتوكلون» فرمودند: «منظور از مومنان، كشاورزان هستند.» (۱۲) كشاورزان كارهایی كه مربوط به آنها است انجام می دهند؛ بذر می پاشند و درخت می كارند و بقیه كارها را در دست خداوند می دانند كه اگر از ناحیه او عنایتی نشود، تمام تلاششان ضایع و سعی شان بی ثمر خواهد بود. به دلیل همین ارتباط ویژه ای كه میان كشاورز و طبیعت وجود دارد، هر لحظه در انتظار هدیه ای از سوی خدا بوده و تمام زندگی و تلاششان با توكل به خداوند می گذرد. آنان چشم انتظار باران از آسمان، رویش خوب گیاهان از زمین، شرایط مساعد جوی، به بار نشستن دانه ها و غیره هستند و این پیوند كار و ایمان از آنان یكتاپرستانی بزرگ می سازد.
كشاورزی درس خداشناسیخداوند متعال در قرآن رویش گیاهان را نماد رستاخیز دانسته و می فرماید: «یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی و یحیی الارض بعد موتها... ؛ زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون آورد و زمین را پس از فصل خزان و مرگ گیاهان باز زنده گرداند...» (۱۳) انسان وقتی به سرزمین خشكی می-نگرد گویی جسم بی جانی را می بیند كه باد ذرات آن را به هر سو می پراكند. بعد از آن كه فصل بارش فرا می رسد، سبزی و نشاط از خاك سر برمی آورد و روح حیات در كالبد خشك زمین دمیده می شود. كشاورز می تواند با دیدن رستاخیز طبیعت به یاد رستاخیز آخرت افتاده و ایمان و اعتقادش به معاد راسخ تر شود. هر جلوه از طبیعت كلاس درسی است كه معرفت و اخلاق می آموزد؛ سبزی طبیعت دل هایشان را سبز می كند. بخشندگی زمین به آنها كرامت می آموزد. انتظار باران و رسیدن محصول درس صبر و پایداری را به آنها تعلیم می دهد. از دانه ای كه پس از جوانه زدن با شكافتن زمین سخت، بیرون می آید، درس مقاومت می آموزد؛ درس هایی كه اگر انسان در زندگی خود به آنها جامه عمل بپوشاند مقرب درگاه الهی می شود.جهان و هر آنچه در آن است، آیینه ای است كه قدرت، زیبایی، تدبیر و حكمت خداوند را می توان در آن مشاهده كرد. خداوند در قرآن كریم بارها به این نكته توجه داده و در معرفی خود فرموده است: «و هم اوست خدایی كه از آسمان باران فرو فرستاد تا هر نبات را از آن برویانیم و سبزه ها را از زمین بیرون آوریم و در آن سبزه ها و دانه هایی كه بر روی هم چیده شده پدید آوریم و از نخل خرما خوشه های به هم پیوسته برانگیزیم و باغ های انگور و زیتون و انار كه برخی شبیه و برخی نامشابه به هم است خلق كنیم. شما در آن باغ ها هنگامی كه میوه آن پدید آید و برسد به چشم تعقل بنگرید.» (۱۴) اگر انسان با چشم بصیرت و با فطرتی پاك به طبیعت بنگرد اعتقادش به خدا تقویت و ایمانش بیشتر می شود.
پانوشت ها[ویرایش]
۱- انعام: .۱۴
۲- نحل: .۱۱
۳- واقعه: ۶۳-.۶۴
۴- بقره: ۲۲ و ۱۶۴؛ اعراف: ۵۷-۵۸؛ انعام: ۹۹؛ رعد: .۴
۵- نبأ: .۱۱
۶- بقره: .۲۹
۷- یس: ۳۴-.۳۵
۸- مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دارالحیاه تراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص.۸۷
۹- ری شهری، گزیده میزان الحكمه، ترجمه: رضا شیخی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق، ص.۳۳۶
۱۰- شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، طهران، مكتبه الاسلامیه، ۱۳۹۷ق، ج۱۳، ص.۱۹۴
۱۱- همان.
۱۲-همان، ص .۱۹۳
۱۳- روم: .۱۹
۱۴-انعام: .۹۹
