آئین ها و مراسم محرم در شهرهای ایران
آئین ها و مراسم محرم در شهرهای ایران/ در محرم به کدام شهر برویم
در کشور ما ایران هر شهر و نژادی بنا به نگرش و آداب خود محرم را به گونه ایی خاص که درنهایت همگی به یک پیام مشترک می رسند برگزار می کند
باز این چه شورش است که در خلق آدم است
محرم با تمام سوگ و عزایش زیبائیهای خاص خودش را دارد و به قول ام المصائب پیام آور حادثه کربلا بانوی صبر و استقامت حضرت زینب کبری( ع ) در کربلا جز زیبایی ندیدیم .
کشور ما ایران با تمام قومیتها و اقوامی که دارد در پس فرهنگهای مختلف، هر شهر و نژادی بنا به نگرش و آداب خود عاشورا را در اصالت بی بدلیلش به نوعی با رسم و رسومی خاص برگزار می کند. هریک از این آئین ها زیبایی و تنوع خود را دارد ولی درنهایت همگی به یک پیام مشترک می رسند و آن آزادگی و عشق است؛ بالاترین مرحله عشق یعنی فدا شدن در راه معشوق برای از بین بردن ظلم و ستم .
آئین ها و رسومات محرم شام غریبان خادمان مشهد، چاووش خوانی آرانی ها، طشت گذاری آذری ها ، گل مالی لرها و....در استانها و شهرهای ایران :
استان خراسان[ویرایش]
مهمترین شهری که برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین (ع) در استان خراسان رضوی می توان به آن اشاره کرد، شهر مقدس مشهد است.
اگر می خواهید تعداد زیادی از هیات های حسینی را که زنجیرزنی و سینه زنی می کنند یکجا و در جوار نوادگان سیدالشهدا ببینید بهترین گزینه سفر به مشهد مقدس است.
در مشهد همه عزاداری ها به حرم مطهر حضرت رضا (ع) ختم می شود. در روزهای تاسوعا و عاشورا خیابان های منتهی به حرم یعنی خیابان تهران، چهارراه شهدا و خیابان طبرسی چنان مملو از جمعیت عزادار و دسته های سینه زنی و زنجیرزنی است که از چهار طرف حرم مطهر، محدودیت های ترافیکی ایجاد می شود. حتی هیات های عزاداری سایر شهرهای دور و نزدیک همچون تبریز، شیراز، اصفهان و حتی بندرعباس نیز در این ایام به مشهد می آیند.
شام غریبان در حرم امام رضا (ع) خیلی دیدنی است. در این مراسم همه خادمان حرم دور تا دور یکی از بزرگترین صحن ها شمع به دست می ایستند و یکی در وسط نوحه می خواند. مردم نیز همراه خادمان می شوند و شمع دست می گیرند. یک سینی بزرگ هم وسط صحن می گذارند که با شن پر شده و شمع های روشن را در آن فرو می کنند.
از نذری های رایج در مشهد می توان به نان قاق و چای شیرین (برای صبحانه) ، شله مشهدی و شربت اشاره کرد.
همچنین ظهر عاشورا در مراسمی در میدان طبرسی همه خیمه آتش می زنند. پس از آن نماز ظهر عاشورا در چهارراه شهدا نیز شکوه خاصی دارد
در آستانه فرا رسیدن محرم الحرام و ایام عزاداری سید و سالار شهیدان، پرچم های متبرک آستان قدس رضوی طی آئینی با حضور آیت الله واعظ طبسی، تولیت آستان قدس رضوی به هیئات مذهبی اهدا می شود.
در این مراسم پرچم متبرک آستان قدس رضوی طی آئینی به هیئات مذهبی سراسر ایران اسلامی اهدا می شود.
در دست داشتن پرچم متبرک مزین به نام علی بن موسی الرضا(ع) در پیشاپیش دسته های عزاداری و یا نصب این پرچم در حسینیه ها و تکایا، عطر و شمیم رضوی را در آئین های عزاداری ابا عبدالله(ع) و شهدای کربلا منتشر می کند.
در آخرین روز ماه ذی الحجه پرچم گنبد و پوشش ضریح حرم مطهر رضوی طی مراسمی خاص با حضور خادمان بارگاه امام رضا(ع) و قرائت صلوات خاصه و مرثیه سرایی و عزاداری تعویض می شود.
مراسم حسن حسین هم یکی از مراسم رایج در استان خراسان جنوبی است. این مراسم در دهه اول محرم اجرا می شود. بهترین اجرای آن را می توانید در روستای بصیران از توابع بیرجند ببینید. در این مراسم وقتی عزاداران دور علم می چرخند دست چپ را روی دوش فردی که پهلویش قرار دارد، گذاشته و با دست راست در حین چرخیدن دوبار به سینه و دو بار به پای خود می زنند و یک نفر که معمولا بزرگ روستا است، اشعاری را می خواند. قسمت اول این ابیات توسط مداح یا ذاکر و قسمت دوم توسط عزاداران یا همان
افرادی که دور علم می چرخند تکرار می شود.
خراسان شمالی[ویرایش]
بجنورد
بجنورد از نظر تاریخی، شهر بسیار قدیمی لکن با اسکان طوایف کرد، ترکمن و فارس مجموعهای از نژادها و طوایف را در بر دارد که با هم زندگی مسالحت‌آمیزی داشته‌اند از نظر باورهای مذهبی به دو فرقه شیعه و سنی منقسم شده‌اند که تنها شیعیان در مراسمات مختلف بویژه در مسائل مربوط به محرم حضور دارند.
مراسم دهه محرم از قدیم الایام به صورت با شکوهی برگزار می‌شده صرفنظر از تکایایی که از میهمانان و عاشقان حسینی با صرف حلیم پذیرایی می‌کردند خانه‌هایی بود که در آن روضه‌خوانی می‌شد و مردم از سخنان واعظ استفاده می‌کردند .
حسینیه‌ها و خانه‌های عزاداری قدیمی در بجنورد:
یکی از این حسینیه‌ها، تکیه مر تضوی بود در زمانی که مرحوم آیت الله حاج میرزا احمد مرتضوی حیات داشتند جمعیت انبوهی پای منبر ایشان می‌نشستند و از بیانات آن مجتهد استفاده می‌کردند هیئت‌های عزاداری یکی پس از دیگری وارد حسینیه می‌شوند
اصفهان[ویرایش]
در اصفهان هر محله دسته عزاداری مخصوص به خود را دارد که غالباً نام محله را روی دسته می گذارند . دسته های چهارسو، لومبان، در کوش و طوقچی هر کدام نام محله های قدیمی و معروفی در اصفهان است. در شب های محرم دسته های عزاداری به محله های یکدیگر می روند و به طور مشترک با سینه زن های میهمان شان از محله دیگر، مراسم را با هم برپا می کنند.
در روز عاشورا، تمام دسته های سینه زنی در میدان امام جمع می شوند و به صورت متحد عزاداری می کنند.
در اصفهان خانه ای به نام خانه زرگرباشی است. خانم های اصفهانی روز تاسوعا در این خانه جمع می شوند و نذورات پارسال خود را ادا می کنند.
یکی از مراسم مهم محرم که از شب های اولیه ماه آغاز می شود، تعزیه خوانی است.
به این صورت که یک نفر از گروه تعزیه خوانی با صدای طبل، شروع شدن تعزیه را به اطلاع مردم می رساند. بعد از این که مردم جمع شدند در صحنی که به این منظور تهیه شده است تعزیه خوان ها مرثیه های خود را اجرا می کنند.
در اصفهان غالباً لوازم و تجهیزات مورد نیاز تعزیه خوانی از نذورات مردم تهیه می شود.
مردم لنجان ظهر روز عاشورا و تاسوعا بهترین غذای خود را تهیه می کنند و آن را در سینی می گذارند، سینی ها را روی سرهایشان می گیرند و به پشت در حسینیه ای می روند که سینه زن ها و زنجیرزن ها در آنجا مشغول برگزاری مراسم هستند.
ساعت ۱۲ ظهر در حسینیه باز می شود و مردم در صف های طولانی، با سینی هایی بر سر که پر از نذوراتشان است وارد حسینیه می شوند.
در اصفهان اکثراً تا روز دهم غذاهای نذری مردم قیمه است به جز خمینی شهر که در آنجا نذر اصلی در عاشورا آبگوشت است.
در شب اربعین مردم به مساجد می روند. چراغ ها را خاموش می کنند و سوگواری می کنند. از غذاهای این شب شله زرد و آش شله قلمکار است
شهرستان آران و بیدگل که با برگزاری آئین چاووش خوانی عزای حسینی به استقبال محرم می روند:
چاووش خوانی از سنت های دیرین مردم آران و بیدگل پیش از محرم
در این آیین دسته هایی با صدای بلند و رسا اشعاری را می خوانند و با کوبیدن بر سنج و دمام های عزا مردم را به اجرای مراسم عاشورایی دعوت می کنند.
در این مراسم که در فرهنگ دینی مردم آران و بیدگل در هفته پایانی ذی الحجه و در آستانه محرم اجرا می شود؛ دسته چاووش عزاداری از یک حسینیه جمع می شوند و با پیمودن مسیرهای سنتی عزاداری در آران و بیدگل، نوای آغاز ماه شور و ماتم حسین(ع) را در کوچه و خیابان شهر سر می دهند .
در این مراسم جمع زیادی از مردم با دود کردن اسفند در تعقیب این کاروان، با خواندن اشعار، ذکر مصیبت و سینه زنی چاووش خوانان را همراهی می کنند.
این دسته پس از پیمودن مسیری طولانی در صحن مطهر حضرت محمد هلال بن علی(ع) به عزا داری می پردازد
برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم در کاشان به عنوان یکی از کهن‌ترین پایگاه‌های پذیرش تشیع در ایران علاوه بر اشتراکاتی که با سایر شهرها دارد از ویژگی‌ها و آداب و رسوم خاصی برخوردار است. مردم این شهرستان قبل از آغاز محرم با برپایی مجالس فوق‌العاده به صورت هفتگی به استقبال ماه محرم می‌روند که گواه بر این آمادگی نصب پرچم‌های مشکی، سبز، قرمز توسط تکایا و هیئت‌های مختلف از نیمه دوم ذی‌الحجه است که پس از پایان ماه صفر این پرچم‌ها جمع‌آوری می‌شود. مجالس عزاداری در کاشان از شب نخست محرم شروع و تا اواخر ماه صفر ادامه دارد که اوج برپایی این مجالس از شب نخست تا شب شانزدهم محرم است که به شب شش امام حسین (ع) معروف است که یکی از رسوم دیرینه در این شهر این است که هر شب از ماه محرم به نام هیئت خاصی است و در واقع آن هیئت سعی دارد اوج توان خود را در عزاداری در آن شب به نمایش بگذارد و اکثر مردم در آن هیئت حضور می‌یابند. به عنوان نمونه شب چهارم و دهم برای هیئت علی اصغر (ع) شب پنجم و نهم محرم متعلق به هیئت ابوالفضل (ع) و شب ششم به نام هیئت علی اکبر (ع) است و در واقع آن هیئت تمام تلاش و هم و غم خود را در طول سال برای عزاداری باشکوه در آن شب به‌کار می‌گیرد. یکی دیگر از رسوم عزاداری در کاشان حرکت هیئت‌های مختلف از مرکز هیئت تا بازار و برپایی مراسم عزاداری در این مکان است که ورود دسته‌ها به بازار از سمت دروازه دولت و بازار مسگرها و سمت پا نخل و بازار گذرنو است که پس از طی کردن بازار و بازارچه‌ها در تیمچه امین‌الدوله مراسم ختم می‌شود. به منظور ایجاد نظم با وجود بیش از ۵۰۰ هیئت در کاشان که به نام یکی از ائمه (ع) نامیده شده‌اند هر هیئتی در ساعت و روز خاصی می‌تواند به بازار برود و تقریبا تمام دسته‌های عزاداری در یکی از روزهای دهه نخست ماه محرم با تشریفات و برنامه‌ریزی قبلی به بازار شهر رفته و به عزاداری می‌پردازند. معمولا رسم بر این است که هر هیئت در شب قبل از روز بازار خود با برپایی مراسم عزاداری از تعدادی از هیئت‌ها دعوت می‌کند تا در این محفل و مراسم روز بازار شرکت کنند و بر مراسمشان رونق بخشند و آن هیئت‌ها نیز در قالب دسته‌هایی به کمک هیئت کمک‌خواه رفته و همنوا و هماهنگ می‌شوند و در پایان مراسم شب و نیز مراسم عزاداری روز بازار با شام و ناهار از عزاداران پذیرایی می‌شوند. گروهی از دسته‌های عزادار نمادها و نشانه‌هایی را در اختیار داشتند که اغلب به آن شناخته می‌شوند علم، کتل، توغ، جریده یا جریته، شش گوشه، نهر علقمه، شط فرات و نخل از جمله نمادهایی هستند که در پیشاپیش هیئت‌های عزادار حرکت می‌کنند. نخستین دسته عزاداری که به بازار می‌رود، دستهای است به نام چاووش عزا که در آخرین روز ذی‌الحجه یعنی یک روز قبل از شروع ماه محرم به بازار شهر می‌آید و مردم را از فرا رسیدن ماه محرم مطلع کرده و نیز کسبه‌ها و بازار را برای استقبال از هیئت‌ها و دسته‌های عزادار آماده می‌کنند که این دسته عزا مربوط به محله پشت‌مشهد کاشان است که از سمت بازار مسگرها وارد شده در تیمچه امین الدوله مراسم خود را ختم می‌کنند. سقاها گروه دیگری از عزاداران هستند این گروه که در قالب چهار دسته هستند در طول دهه نخست ماه محرم با بستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی به دوش و جام‌های فلزی به دست در بازار شهر بین عزاداران ظاهر می‌شوند و به سقایی می‌پردازند. تشرف به مسلک سقایی در سنین نوجوانی بر اساس نیت پدر و مادر مبنی بر این که فرزندشان همیشه سالم و تندرست بماند طی مراسمی به تشریفات خاص انجام می‌گرفته است که معمولا کودک در هفت یا هشت سالگی در مجلسی توسط بابا و سرپرست هیئت سقایان لباس سقایی به او پوشانده می‌شده و این حین، قصیده‌ای ویژه می‌خواند. لباس و وصله‌های سقایی شامل کلاه ترمه به نشانه تاج افتخار خدمتگزاری امام حسین (ع)، شیر و قلاب به نشانه کمربند سقایی، کشکول به نشانه مشک آب سقایی، لنگ به جای نطع سقایی، رشته‌ای قرمز به نشانه رشته غم و ماتم امام حسین (ع) است که به کمر کودک می‌بندند. پس از پوشاندن لباس، مراسم با دعا و فاتحه‌خوانی و پاشیدن گلاب و دادن شیرینی پایان می‌پذیرد و آن کودک از آن روز تا آخر عمر به طور رسمی سقا محسوب شده و عضو هیئت سقایان کاشان به شمار می‌رود. از دیگر آداب و سنن ماه محرم در کاشان، برداشتن علم و علمات، کتل و بیرق، شامل عزاداری در بازار، نخل‌برداری، شمع زنی و چهل منبر، جریده است. نخل‌برداری که نماد و نشانه تشییع جنازه حضرت سید الشهدا (ع) در روز عاشورا است، در کاشان پنج نخل شامل نخل سرپره، نخل در فین، نخل در باغ، نخل کلهر و نخل باباشرف وجود دارد که در مراسمی پرشکوه و پرشور و همراه با اعتقادی عمیق برداشته می‌شود. کشتن قربانی کردن متعدد گوسفند توسط صاحبان نذر در طول مسیر حرکت در جلو نخل، دود اسپند توسط صاحبان منازل در مسیر راه نخل، دویدن پابرهنه زن و مرد و پیر و جوان به دنبال نذر و فریادهای پرسوز یا حسین و عبور به سختی جمعیت کثیر از کوچه‌ها و گذرهای تنگ قدیمی شهر جلوه‌هایی از عشق و ارادت مردم این خطه به اهل‌بیت (ع) به ویژه امام حسین (ع) را خلق می‌کند که مرواریدهای اشک در صدف چشمان هر بیننده تحسین‌کننده آنست. همچنین ساعاتی به غروب روز تاسوعا، مراسم شمع‌زنی با روشن کردن ۷۲ شمع به تعداد یاران امام(ع) در چهل مسجد و زیارتگاه به یاد چهل منزل اسرای کربلا توسط بسیاری از نذرداران و علاقه‌مندان به ویژه بانوان برگزار می‌شود. علم جریده نیز شبیه به نیزه بوده و دارای یک یا دو تسمه آهنین هلالی شکل، دو پنجه فولادین، دو عدد شیر، کشکول مسی، رشته‌های مروارید، جاشمعی و چند تکه پارچه قیمتی است. جریده در واقع نمادی از ویژگی‌های علمدار کربلاست، کشکول به نشانه سقایی حضرت، هلال تشبیه رخسار او به ماه، آینه صداقت و یکرنگی حضرت ابوالفضل (ع) و رشته‌های مروارید نشانه رشته الفت و وفاداری ایشان به حضرت سید الشهدا (ع)، است و علم نشانه علمداری و سپهداری، پنجه‌های فلزی نشانی از دستهای بریده قمر بنی هاشم (ع) است به اعتقاد مردم کاشان دادن آب از این کشکول به بیماران شفابخش است. از دیگر سنت‌های کاشان پختن و توزیع نانی در روز تاسوعا به نام نان عباسعلی است که در قدیم در خانه‌ها پخت می‌شده و امروزه توسط نانوایی‌هایی خاص پخت می‌شود و مشتری فراوان دارد. از دیگر سنت‌های کاشانی‌ها در روز عاشورا آن است که در گذشته که در منازل دام نگهداری می‌شد هر دامداری برای برکت و یا ادای نذر شیر دام خود را در صبح روز عاشورا به یاد شش ماهه سیدالشهدا (ع) به هیئت‌هایی که مزین به نام علی‌اصغر بودند می‌دادند و امروزه همچنان این سنت وجود دارد مردم با خریداری شیر و اهدای آن نذر خود را ادا می‌کنند.غذاهای نذری کاشان، گوشت لوبیای آن بسیار شهرت دارد که بسیار خوشمزه طبخ شده و خواهان بسیاری دارد. مردم کاشان به دلیل صبغه مذهبی و سابقه شکل‌گیری تشیع در این دیار که بر اساس اسناد موجود به اواخر قرن اول هجری برمی‌گردد عشق و ارادتی خاص و مثال‌زدنی به اهل بیت (ع) دارند و در برگزاری مراسم محرم و صفر بسیار مقید هستند به‌گونه‌ای که گرمای طاقت‌فرسای تابستان و سوز سرمای جانسوز زمستان کویر ذره‌ای در برگزاری مراسمشان تاثیر نمی‌گذارد.
استان لرستان[ویرایش]
یکی از عزاداری های رایج در استان لرستان به ویژه خرم آباد مراسم گل مالی است. روز عاشورا در خرم آباد مراسمی با نام محلی «ده خره اوفتایه» که به مفهوم به گل افتادن است، اجرا می شود. در این مراسم، از پیر تا جوان، زن و مرد همه و همه با گلی ترکیب شده از خاکی نرم و گلاب ناب خود را یک رنگ می کنند. بدین ترتیب عده ای در حوضچه های گل می ایستند و به بقیه در گل مالی کردن تنشان کمک می کنند. بعد از این کار جلوی آتش می ایستند خشک شوند و یادشان آیدکه از خاک ساخته شده و به خاک بازمی گردند. آنها سپس در دسته های منظم به عزاداری می پردازند.
همچنین بسیاری از زنان و مردان بروجرد در این استان در شامگاه عاشورا با تهیه ۴۰ شمع، با پای برهنه و پوشیدن چند لایه جوراب و بدون اینکه با کسی صحبت کنند از این خانه به آن خانه رفته و شمع های خود را در ۴۰ سقاخانه می گذارند. همچنین زن ها عموما کل صورت خود را می پوشانند. آنها با این کار ضمن عزاداری، حاجات و خواسته های خودرا نیز یادآوری می کنند. این آئین به ۴۰ منبر مشهور است. سقاخانه هم الزاما به معنای سقاخانه هایی که در ذهن ماست، نیست؛ بلکه مردم درهای خانه خود را به روی دیگرانباز کرده و سینی بزرگی در ورودی خانه یا حیاط می گذارند و در آن شمعی روشن می کنند. این رسم در شهرهای دیگری چون کرمان هم رایج است.
همدان[ویرایش]
استان همدان در شهر همدان امامزاده ای به نام امامزاده عبدالله وجود دارد که همه دسته های عزاداری از خیابان های مختلف به این بقعه می رسند و در آنجا عزاداری می کنند. روز سوم شهادت امام حسین و یارانش هم دسته های عزاداری با پوشیدن لباس های تعزیه و سوار بر اسب در خیابان ها رژه می روند.
یکی از نذری های رایج در این شهر هم آبگوشتی است که عاری از هرگونه حبوبات است. غذاهای نذری در همدان مانندفرهنگ تغذیه آنها با ترشی یا با مربا سرو می شود.
روستایی به نام مریانج هم در استان همدان در این ایام خیلی معروف است؛ چرا که غذای نذری مردمان این روستا در روز عاشورا فقط حلیم است و غیر از حلیم هیچ نذری دیگری توزیع نمی شود تا جایی که همسایه ها برای دادن حلیم به عزاداران با یکدیگر رقابت می کنند.
آذربایجان[ویرایش]
آئین طشت گذاری
آیین طشت گذاری یکی از قدیمی ترین سنتها و مناسک ترکان آذری است که جمع کثیری از مردم آذربایجان، با این آیین به پیشواز عزاداریهای محرم می روند؛ آیینی که به وسعت فرات و آب و به یاد لبان تشنه امام حسین(ع) و یاران باوفایش است.
به نظر می رسد این سنت، با الهام از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) است؛ بر اساس روایتها عزاداران در روز ۲۷ذیحجه آب مشکها را در طشتها ریخته و لشکر حر و اسبان سپاه او را سیراب می کنند.
واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع) و یارانشان و ایثارگریهای سقای کربلا برای رساندن آب به تشنگان و حماسه آفرینی یارانی که با لبانی تشنه، شهد شهادت را نوشیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و به خصوص ترکان آذربایجان که از دیرباز نیز از جایگاه خاص و معنوی برخوردار بوده، عمق و وسعت بسیاری بخشیده است تا جایی که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و به خصوص در شکل گیری آداب و رسوم و آیینها شاهد هستیم.
در کتاب "فرهنگ عاشورا" اثر جواد محدثی، در توضیح این سنت آمده است: مراسم طشت گذاری، مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا برگزار می‌شود و طشتهای آب را که رمزی از فرات می باشد در مساجد و حسینیه ها می‌آورند و این سنت به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر می باشد که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذیحجه، آب مشکها را در طشتها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب کردند.
آیین طشت گذاری در استانهای آذری زبان، از ریشه دارترین آیینهای ماه محرم است که در روزهای پایان ماه ذی الحجه برگزار می شود و در حقیقت، برگزاری این آیین، آماده شدن حسینیان برای برگزاری مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان را نوید می دهد.
علت برگزاری مراسم طشت گذاری
در ارتباط با علت و دلیل برگزاری مراسم طشت گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد؛ عده‌ای اعتقاد بر این دارند که با انجام این مراسم، اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار می گیرد.
برخی از مورخان با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی(ع) از مکه به سمت کربلا می گویند: براساس روایتهای تاریخی، در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حر بن یزید ریاحی در منطقه ای به نام "زباله" راه بر کاروان امام بسته و حرکت آن را متوقف ساخته اند.
در این محل، سالار شهیدان علیرغم کمبود آب دستور می دهند طشتها توسط آبهای موجود در مشکها پر شود که هم یاران حسین و هم سربازان حر از آن استفاده کنند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند.
برگزاری آیین طشت گذاری از دوران صفویه
هرچند که مراسم طشت گذاری از دوران صفویه در آذربایجان برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استانهای همجوار چون آذربایجان شرقی و غربی و زنجان، بناب، تالش و... نیز مورد توجه قرار گرفته است.
این مراسم که به نوعی محبت عزاداران به اهل البیت(ع) را نشان می دهد، چند سالی است که در استانهایی غیر از استانهای آذری زبان نیز مورد توجه قرار گرفته و طی دو سال اخیر در ورامین، مازندران و ... نیز برگزار می شود، به طوری که امروز برای دومین سال متوالی این آیین معنوی در ورامین برگزار شد.
بعد از قرار گرفتن طشتها در سکوهای مخصوص و در میان حزن و اندوه حاضران، دعای مخصوص خوانده می شود و از آب تشت به عنوان تبرک، اکثریت حاضران و عزاداران استفاده می کنند.
بر اساس متن کامل و قدیمی دعای طشت گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده، می توان حدس زد آیین طشت گذاری ریشه در عصر صفویه( که امرای آن ترک تبار و شیعه مذهب بودند) داشته باشد.
اردبیل[ویرایش]
مردم برخی شهرستان های استان اردبیل از جمله مشگین شهر، نمین و کوثر هم در آستانه ماه محرم و ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبداله الحسین (ع) مراسم سنتی طشت گذاری برگرگزار کردند .
مراسم طشت گذاری از ریشه‌دارترین آئین‌های عزاداری در استان اردبیل است که حسینیان با برگزاری این مراسم به استقبال ماه محرم می روند.
در این مراسم هزاران نفر از عاشقان حضرت امام حسین(ع) با پوشیدن لباس سیاه در خیایان ها به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند سپس با حضور در مساجد و حسینیه ها با پرکردن طشت ها با آب، به یاد تشنه لبان دشت کربلا عزاداری می کنند.
استان قزوین[ویرایش]
طبق‌کشى
این مراسم خاص شهر قزوین است. طبقى از چوب به ارتفاع حدود یک و نیم متر و قطر یک متر که بیشتر قسمت‌هاى آن آینه‌کارى شده تهیه مى‌کنند. این طبق استوانه‌اى شکل را بر سر گذاشته حمل مى‌کنند. در شهر قزوین در شب تاسوعا همه دسته‌هاى عزادار از مسجد و تکایا به‌طرف امامزاده سلطان سیدمحمد به‌راه مى‌افتند و آنجا تجمع مى‌کنند.
در شب عاشورا به سمت امامزاده حسین (شاهزاده حسین) مى‌روند. در مناطق روستائی، اهالى هر روستا در این شب به امامزاده محل رفته و تا قبل از طلوع آفتاب به سینه‌زنى مى‌پردازند و پس از نماز صبح به طرف روستاى خود حرکت مى‌کنند. دسته‌هاى عزادار، یک دور در محل زده و سپس به مسجد محل مى‌روند.
درخت خونبار
در روستاى ”زرآباد“ از توابع ”رودبار الموت“ چنار کهن‌سالى وجود دارد که به اعتقاد اهل محل، هر سال هنگام اذان صبح روز عاشورا، از ساقه‌هاى آن مایع قرمز رنگى تراوش مى‌کند. هر سال افراد بسیارى از مناطق دور و نزدیک به این محل مى‌آمد. و زیر درخت خونبار مى‌روند تا هم عزادارى کنند و هم شاهد تراوش خون باشند.
سیزدهم محرم
در روز سیزده محرم زنان قزوینى در مسجد على‌اکبر جمع مى‌شوند، عده‌اى با بیل و کلنگ و عده‌اى با دست گرفتن پیکرهاى پارچه‌اى بدون سر، به دور شره مى‌چرخند و دوباره به مسجد برمى‌گردند و سینه‌زنى و نوحه‌خوانى مى‌کنند. در روز سیزده محرم بعد از واقعه کربلا که کسى جزأت نمى‌کرد جنازه‌هاى یاران امام حسین (ع) را دفن کند، زنان طایفه بنى‌اسد جمع شدند و به‌خاک کردن جنازه‌ها پرداختند.
این مراسم خاص شهر قزوین است. طبقى از چوب به ارتفاع حدود یک و نیم متر و قطر یک متر که بیشتر قسمت‌هاى آن آینه‌کارى شده تهیه مى‌کنند. این طبق استوانه‌اى شکل را بر سر گذاشته حمل مى‌کنند. در شهر قزوین در شب تاسوعا همه دسته‌هاى عزادار از مسجد و تکایا به‌طرف امامزاده سلطان سیدمحمد به‌راه مى‌افتند و آنجا تجمع مى‌کنند.
در شب عاشورا به سمت امامزاده حسین (شاهزاده حسین) مى‌روند. در مناطق روستائی، اهالى هر روستا در این شب به امامزاده محل رفته و تا قبل از طلوع آفتاب به سینه‌زنى مى‌پردازند و پس از نماز صبح به طرف روستاى خود حرکت مى‌کنند. دسته‌هاى عزادار، یک دور در محل زده و سپس به مسجد محل مى‌روند.
استان خوزستان[ویرایش]
استان خوزستان به واسطه داشتن قومیت‌های مختلف و فرهنگهای متنوع، به گونه‌های متفاوتی عزاداری می‌کنند، محافل روضه، نوحه‌خوانی و مقتل‌خوانی ویژه هر روز از مراسمی است که در خانه، مساجد و حسینیه‌ها در همه شهرهای استان برگزار می‌شود، اما سیاهپوش شدن دیوارها و حضور زن و مرد و پیر و جوان که به همراه یکدیگر در تکایا و روضه‌ها شرکت می‌کنند از آدابی است که در همه استان جاری است.
اهواز
در اهواز رسم است که در ایام محرم حاجتمندان سفره حضرت ابوالفضل(ع) و سفره حضرت رقیه(س) را با توسل به باب‌الحوائج برای استجابت دعا و شفای بیماران می‌اندازند، بر سر این سفره آش و شله زرد، نان و پنیر و شیرینی گذاشته و در پایان قرائت دعا، نیایش و روضه، خوردنی‌ها را به همراه پارچه‌های سبز تبرک شده میان مهمان‌های سفره تقسیم می‌کنند. شب هشتم ماه محرم نیز مراسم سینی حضرت قاسم(ع) برگزار می‌کنند، پارچه سبز روی آن می‌کشند و آجیل مشکل گشا، شمع، گلاب، حنا، شیرینی و میوه را در سینی می‌گذارند، سینی را روی سر گذاشته و عزاداری می‌کنند، هرکس حاجتی داشته باشد نذر می‌کند که در صورت روای حاجتش سال آینده یک سینی آماده کند.
در این ایام خانه‌هایی که روضه دارند با نصب یک پرچم سیاه یا سبز در بالای خانه خود و باز گذاشتن در منزل، برای دعوت از عزاداران اعلام آمادگی می‌کنند، در خیابان‌ها نیز با برپایی خیمه‌های رنگی و سیاه یاد عاشورا را گرامی می‌دارند.
در برخی از شهرهای خوزستان مانند شادگان، خرمشهر و دشت آزادگان، مردم از چند روز قبل از رسیدن ماه محرم خود را آماده می‌کنند، به دیوارها پارچه سیاه نصب کرده و سنج و دمام زدن را تمرین می‌کنند.
← دزفولدر دزفول نیز از روز اول محرم مردم کوچه‌ها و خیابان‌ها را با پارچه‌های سیاه می‌پوشانند و در مکان‌های مناسب تکیه برای عزاداری برپا می‌کنند، بعضی از مردم تکایا را یادآور خیمه‌ها و چادرهای اصحاب امام حسین(ع) در کربلا می‌دانند، در بین این تکیه‌ها، تکیه‌هایی که مخصوص کودکان و نوجوانان است ویژگی و شکوه خاصی دارد. در این شهر برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا بر اساس یک سنت کهن مخصوص عزاداری قسمت‌هایی از شهر است، به لحاظ اختلافاتی که در خصوص دو منطقه به نام حیدرخانه و نعمت‌خانه بوده در حدود ۵۰ سال پیش مسیر عزاداری به این صورت تعیین شده که دسته‌های مناطق نعمت‌خانه که به صحرا بدر مغربی و مشرقی معروف هستند، عصر تاسوعا به سمت محلات حیدرخانه حرکت کرده و در مسیر توسط اهالی و ساکنان این محلات مورد پذیرایی قرار می‌گیرند.
روز عاشورا (صبح عاشورا) همه هیئت‌های عزادار به منطقه امامزاده رودبند رفته و عزاداری می‌کنند، در عصر عاشورا نیز دسته‌های عزادار قسمت حیدرخانه به سمت محلات نعمت‌خانه یا صحرا بدر رفته و از سوی اهالی آن محلات با نذورات و ذبح گوسفند پذیرایی می‌شوند.
مسیرهای قبل این سنت دیرینه جوابگوی حرکت سیل مشتاقان نبوده و به صورت عمده در بافت قدیم دزفول هستند که دارای مسیر و عبوری‌های تنگ هستند و تاکنون در بسیاری از نقاط، فضاهایی به این مسیرها افزوده شده تا از تنگی مسیرها و مشکل حرکت مسیرها کاسته شود تا این سنت حفظ شود، مردم شهرستان دزفول در تابستان ضمن آب‌پاشی در خیابان‌ها و خنک کردن آنها با شربت، هندوانه و بستنی از عزادارن پذیرایی و در زمستان به آنها شیر گرم می‌دهند.
بهبهان
در میان مردم مذهبی بهبهان نیز عزاداری ایام محرم به عنوان یک سنت دیرینه حفظ شده است، در این ایام هر یک از افرادی که نذر دارند در دو هفته اول ماه محرم تهیه و میان عزادارن توزیع می‌کنند، دسته‌های عزاداری نیز در حرم امامزاده‌ها عزاداری می‌کنند. حلوای قالبی، کتلی بقل، شربت آبلیمو و بلبلِ دستی (نوعی نان که گاهی شیرین و گاهی ساده از آرد گندم و به صورت دایره‌ای و گرد تهیه می‌شود و پس از چرب کردن با روغن حیوانی آن را توزیع می‌کنند) از قدیمی‌ترین نذورات مردم بهبهان است.
شوشتر
در شوشتر، رامهرمز و برخی دیگر از شهرهای شمالی استان خوزستان با برگزاری شبیه‌خوانی، ایام عزاداری را گرامی می‌دارند، بر تن کودکان لباس سبز می‌پوشانند و نوزادان را در گهواره‌هایی که به یاد حضرت علی‌اصغر(ع) با پارچه‌های سبز رنگ پوشانده شده، می‌گذارند، علم بلند می‌کنند و عزاداران به همراه دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی به سوی زیارتگاه‌های شهر حرکت می‌کنند تا در نماز جماعت شرکت کنند.
در شهرستان شوشتر عزاداران هر روز به یکی از زیارتگاه‌ها می‌روند و این مراسم به صورت آداب و رسوم ثابتی درآمده‌اند، به طور مثال در روز ششم محرم دسته‌های عزاداری به سمت مقام صاحب‌الزمان(عج) رهسپار شده و در این بارگاه متبرک، سوگواری و عزاداری می‌کنند، در روز هفتم به مقام سیدمحمد گلابی رفته و برای حضرت قاسم(ع) و شیخ شوشتری که در این محل مدفون شده، به عزاداری می‌پردازند.
در هشتمین روز، مقام حضرت عباس(ع)، مقصد و ماوای عزاداران و دسته‌های زنجیرزنی است، در روز نهم محرم عزاداران در قالب دسته‌ها و گروه‌های زنجیرزنی، سینه‌زنی و عزادار به سمت بقعه ابن مالک انصاری رفته و در این مکان برای حضرت علی اکبر(ع) عزاداری می‌کنند، در روز عاشورا مقصد حرکت هیئت‌های عزاداری شوشتر، بقعه امامزاده عبدالله و عزاداری در آن محل برای امام حسین(ع) و شهدای دشت کربلاست. در این روزها جریان‌های عاشورا با شبیه‌خوانی و تعزیه به نمایش گذاشته می‌شود، حتی در مواردی که محرم در تابستان است شبیه‌خوان‌ها لباس‌های خود را بر تن کرده و گرما را به عشق مولایشان حسین (ع) تاب می‌آورند تا یاد و خاطره آن واقعه را زنده کنند.
هرمزگان / رقص حجله
مردم استان هرمزگان مدت ها پیش از فرا رسیدن ماه محرم سیاة پوش می شوند مغازه ها بازار مساجد حسینیه ها و تکایا را با پارچه های مشکی می پوشانند شهر یکپارچه غرق در ماتم و اندوه شده.مردم استان هرمزگان مانند دیگر مسلمانان در این ماه به عزاداری می پردازنند و از مدت ها قبل خود و مساجد را آماده کرده.
آن چیزی که در استان هرمزگان عزاداری را متمایز می دارد آیین های متفاوت که در تلفیق با فرهنگ های بومی ،همسایه و همچنین مهاجر رنگ و بویی متفاوت به خود گرفته است.
آیین های پیشواز،آیین های عزاداری ۱۰ روز اول محرم ،روز و شب تاسوعا و عاشورا و بعد از آن .
اینجا می توان از رسمی به نام رقص حجله نام برد که دارای ارزش های نمادین ،مردم شناسانه و صحنه ای فراوانی نم برد که شاید به لحاظ اجرا ی آن و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی بتوان آنرا منحصر به فرد دانست .تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان با تفاوت های کمی دیده می شود.از مرحله ساخت و غسل دادن آماده ساختن و حتی چه کسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشنداز کجا و چه زمانی به حرکت در آمده نذورات که داده می شود،همه این موارد آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود.
یکی دیگر از آیین های محرم علم یا علم گردانی در هرمزگان است که با علم های دیگر استان ها متفاوت بوده ویک سمبا به حساب می آید این نشانه همانند بسیاری از نمادها و آیین ها در هرمزگان با فرهنگ بومی تلفیق شده و رنگ و بویی خاص دارد.
می توانیم از تنه علم بگوییم که چوب بلندی است حدود سه متر .بعد از آن از رخت علم که پارچه های متعددی است با رنگ ها ی مختلف بعد از آن سر علم است که به سر شده معروف است که دارای نقش های متعددی است.هر مسجد و حسینیه برای خود علم جداگانه ای دارد مهم ترین بعدعلم گردانی اعلام فرارسیدن محرم و شروع آیین های عزاداری می باشد.که هر روز صبح از مساجد و تکایا بیرون امده همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذورات می پردازند.برخی از علم ها دارای احترام بیشتری هستند مانند علم جریده که در تعزیه ها از آن استفاده می شود و منصوب به حضرت عباس است از دیگر علم ها می توان به ۱۲ علم منبر گپ نام برد که ۱۲ علم منصوب به ۱۲ امام است که برای غسل دادن آن را به دریا برده و با آداب خاصی این مراسم را برگزار کرده و در روزهای مختلف محرم افرادی نذر این علم را دارند آن ها را به خانه های خود دعوت کرده تا در خانه های آن ها به عزاداری بپردازند.علم دیگر علم شمشیری قشم می توان نام برد که در روز خاصی از حسینیه بیرون آورده به روستایی اطراف قشم برده و با مراسم خاص وبا پای پیاده واز راه بیابان به شهر آورده که در این روز از شهرهای مختلف برای عزاداری مراه این علم به قشم می روند وبا شوری خاص برگزار می شود.وعلم دیگری که میتوان نام برد مراسم علم در روز ۵ محرم میناب است که شاید بتوان گفت پرشورترین مراسم علم در استان که معروفیت خاصی دارد واین مراسم از صبح ۵ محرم شروع شده علم در آب رودخانه غسل داده می شود علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می کند وبه عزاداری می پردازند در این روز نه تنها تمام مردم شهر میناب و بسیاری از شهرهای استان حتی از استان های دیگر هم برای همراهی و نذوراتی که دارند و عزاداری به میناب می روند.
از دیگر مراسم ها می توان به نوحه خوانی ها و سینه زنی ها که هر شب در مساجد و تکایا برگزار می شود نام برد که هم به صورت نشسته و هم به صورت واحد که دایره وار گرداگرد هم ایستاده و ضربه های پا و دست سینه می زنند نام برد که به نوع سینه زنی واحد گفته می شود.
بیشتر نوحه های خوانده شده بندری است.از آن جایی که بندرعباس یک شهر مهاجر پذیر است و تقریباً از تمام نقاط ایران در این شهرزندگی می کنند در ماه های محرم برای خود تکایا ی جداگانه ای برپا می دارند و شیوه و سبک خود عزاداری کرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف هم باعث شده که در ماه محرم عزاداری با شور بیشتری در استان برگزار شود و هم گردشگران مذهبی از سایر نقاط ایران برای آشنایی با عزاداری و سوگواری به این استان آمده.
محرم در استان گیلان[ویرایش]
/ ۴۰ منبران
در شهر لاهیجان می توانیدمراسم زیبای ۴۰ منبر را تماشا کنید.
کسبه لاهیجانی شمع های رشته ای تهیه می کنند. بدین ترتیب که با آغشته کردنموم روی رشته های پنبه ای تقریبا ضخیم شمع می سازند و سپس آنها را در بسته ای ۴۰ تایی و در کنار بسته های ۴۰ دانه ای خرما روی طبق می گذارند و به کسانی که می خواهند در مراسم ۴۰ منبر شرکت کنند، می فروشند.این مراسم بعد از اقامه نماز مغرب و عشای تاسوعا شروع می شود. عده ای از مردم که عصرهای پنجشنبه در خانه های شان روضه خوانی دارند منبرهای روضه خوانی را جلوی خانه های شان قرار می دهند و روی آن سینی و دو ظرف خالی و یک ظرف برنج خام می گذارند.
مردم هم شمعی روشن می کنند و خرما یا سکه ای داخل ظرف می گذارند و در عوض چند دانه برنج خام برمی دارند و این کار را تا هفت روز ادامه می دهند.
علم بندی در گیلان که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی برگزار می‌شود. در این مراسم مردم پرچم‌های سیاه را بالای سردر مساجد و گنبدهای آن نصب می‌کنند و اگر خوب نگاه کنید، خانه های زیادی را می بینید که پرچم های سیاه را مقابل در خانه نصب کرده اند.
اما گیلانی ها، وقتی به مراسم نذری دادن می رسند، آداب و رسوم متفاوتی دارند. در این منطقه پخت و توزیع نوعی شیرینی به نام "ککه" یا "کشته" مرسوم است که با آرد، شکر، آب و روغن تهیه و در تنورهای خانگی پخته می شود. این شیرینی در بین عزاداران توزیع می شود و گاهی شربت ها هم مکمل این رسم هستند!
گیلانی های شربت های سنتی را که با عرقیات آماده می شود در دسته ها توزیع کرده و یا در منابع آبی که در اطراف مساجد گذاشته شده اند، می ریزند تا عزاداران از آن استفاده کنند.دخیل بستن مردم با پارچه سبز برروی علم ها، حمل پرچم‌های سبز به وسیله کودکان و نوجوانان و سقاشدن کودکان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر (ع) هم از نذرهای دیگری است که گیلانی ها دارند و هر سال ادا می کنند. اگر در ماه محرم گذارتان به گیلان بیفتد، کاروان‌های شتر و اسب را می بینید که با سواران سبز پوش و سرخ پوش از خیابان ها و روستاها می گذرند تا یاد شهدای کربلا را زنده نگه دارند.در این روزها، آرامگاه حضرت سلطان سید جلال‌الدین اشرف درآستانه‌اشرفیه و امامزاده هاشم در جاده رشت به رودبار از همیشه شلوغ تر است و مراسم در این دو منطقه باشکوه تر برگزار می شوند.
چهل منبران
آیین سنتی چهل منبر هم یکی دیگر از مراسم گیلانی ها است که در شب عاشورای حسینی در اغلب مناطق استان گیلان برپا می شود. در این مراسم، از غروب تاسوعا برخی ازافراد که نذر و حاجی دارند یک میز چهار پایه و ظرفی پراز برنج و مقداری خرما در کنار ظرفی خالی به همراه تعدادی شمع در کنار خیابان یا نزدیک مساجد قرار می دهند و با غروب آفتاب عزادارانی که نذر دارند، با پای برهنه در حالی که ۷۲ شمع و ۷۲ دانه خرما به یاد ۷۲ شهید دشت کربلا در دست دارند از چهل منبر می گذرند.
آنها در کنار هر منبری شمعی روشن می کنند و دانه ای خرما در کنار تشت می گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت بر می دارند و پس از خواندن دعا و ادای خواسته شان به سوی منبر دیگر می روند و از ۴۰ منبر می گذرند و وقتی به خانه می رسند برنجی را که در چهل منبر گردآورده با برنجی که در خانه دارند آمیخته و فردای آن روز آن را پخته و می خورند تا به خواسته شان دست یابند.مردم بر این باورند که منبرگذاران برآنند تا با برپا داشتن منبر در جلوی خانه خود دلبستگی خود به خاندان حضرت علی (ع) و شهدای دشت کربلا را نشان دهند.
کرب زنی
بعد از شب هفدهم محرم، دسته های عزاداری در خیابان ها می گردند و دو پاره کرب را بهم می کوبند تا شب هفتم شهدای کربلا را زنده نگه دارند. کرب، پاره چوبی استوانه ای است به سنگینی ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم که از میان به دو بخش تقسیم شده و هر پاره تسمه ای چرمی در خود دارد و دست کرب زن در میان آن قرار می گیرد و کرب زن می تواند به آسانی آن را بر هم بکوبد .
لال پله
زنان گیلانی که بیمار در خانه دارند یا نیازمند هستند، در روزهای ماه محرم با پوشیه و چادر در شهر می گردند و از خانه هایی که نذری شیرین پلو دارند تقاضای بخشش می کنند. آنها کفگیری به در می کوبند و وقتی در باز شد بدون هیچ کلامی دیگ و کفگیر را به صاحبخانه داده و او مقداری از شیرین پلو را برای زن ریخته و ظرف را به او بر می گرداند.
زن این کار را در چهل یا هفتاد و دو خانه انجام می دهد و آنچه را که گردآورده به خانه برده و با دیگر افراد خانه می خورد به این امید که خواسته اش در دل برآورده شود. این مراسم لال پله (لال+ پلو) نام دارد چون نذری داران و زنان پوشیه زده در تمام مدت هیچ سخنی نمی گویند و همیشه آن چیزی که از نذری داران طلب می کنند، مقداری پلو است.
در کوچه پس کوچه های اصفهان این روزها عاشقان امام حسین علیه السلام سرگرم عزاداری هستند تا حماسه شهادت اباعبدالله الحسین علیه السلام را باری دیگر روایت کنند و روایت مظلومیت ۷۲ یار باوفای ایشان را در کوی و برزن به تصویر بکشند
السلام یا ابا اعبدالله الحسین(ع)
