آیین‌های عزاداری در اردبیل

---

آیین‌های عزاداری در اردبیل
خبرگزاری تسنیم: آیین عزاداری سید و سالار شهدا و یاران باوفایش در اردبیل، از شب عید قربان شروع شده و تا روز اربعین حسینی با شور و حال و مراسم ویژه ای برگزار می شود و عزاداری مرکز تشیع زبان زد خاص و عام است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، اردبیل از دیرباز به عناوین مختلف فرهنگ هنری بیش از همه با خاصیت عرفانی و با دارا بودن اماکن معنوی و داشتن عرفا، دانشمندان و شاعران فاخر عاشورایی تقدس خاصی داشته و در دوره های مختلف تاریخی عناوینی چون دارالامان، دارالارشاد و دارالعرفان گرفته است.
وجود بزرگان و عرفایی چون شیخ صفی الدین اردبیلی، شاه اسماعیل ختایی، حکیم عبدالله بحر العلومی ثمرینی، شیخ یونس اردبیلی و بسیاری از بزرگان که نام و آوازه شان در گذشته و اکنون از مرزهای جغرافیایی بیرون رفته و وجود جاذبه های طبیعی چون کوه ساوالان که زادگاه و محل زندگی چند پیامبر از جمله زرتشت مقدس بوده، شهر اردبیل را هویت خاصی بخشیده و در نهایت اعلام مذهب شیعه به صورت رسمی به دستور شاهان صفوی در کشور در این شهر صورت پذیرفته است.
مردم اردبیل با داشتن خصوصیات بارز فرهنگی به ویژه در حوزه تعزیه و عاشورا تفاوت های عمده ای با دیگر مردمان داشته و شهر اردبیل به لحاظ مراسمات ویژه محرم از دیر باز مهد تشیع بوده و امروزه به مرکز تخصصی در حوزه عاشورا شناسی و عاشورا پژوهی تبدیل شده و با وجود این مراسمات، شهر اردبیل در کشور تنها شهر حسینی است که با اجرای مراسمات خاص در جهان تشیع جایگاهی نام آشنا داشته و هر جا از هنر تعزیه بحث می شود نام اردبیل و بزرگانش به زبان می آید.
اما می خواهیم به صورت تفصیلی اشاره ای کوتاه به رسم و رسومات عزاداری گذشته و امروز این شهر مقدس داشته باشیم که اغلب مراسمات شهرهای اردبیل ملهم از این سبک بوده چرا که اردبیل با داشتن گنجینه فاخر تعزیه مکتبی ویژه در تعزیه آذربایجان را دارا می باشد.
هفته خوانلئق(مراسم هفته خوانی)
هفته خوانلئق یا هفته خوانی در شهر اردبیل بعد از عید سعید قربان شروع شده و همراه با حرکت کاروان امام حسین (ع) به سمت کربلا معمولاً دسته های عزاداری و هیات های سینه زنی و زنجیرزنی با برنامه ای از پیش تعیین شده به جهت آماده باش در منازل افراد هیات جمع می شوند و کم کم به صورت مقدمه مراسم ویژه عزاداری ترکی آذربایجانی را در خانه ها شروع می کنند که این مراسمات هر شب انجام می گیرد.
ضمن اینکه صاحب خانه آمدن موکب عزاداری محله به خانه اش را بسیار خوش یمن دانسته و به برکت این امر معنوی با دود کردن اسفنج و با تبرک پرچم های عاشورایی و لباس تعزیه عزاداران با وسواس و نظم خاصی میزبان سوگواران حضرت امام حسین (ع) می شود.
این مراسم به صورت کاملاً منظم تا شروع دهه اول مراسم در منازل افراد هیاتی انجام و پذیرایی خاصی صورت می پذیرد. ضمن اینکه جوانان به پیشکسوتان و ریش سفیدان محله و دسته جات حرمت و احترام خاصی قایلند و اینها همه جزو برکات عزاداری امام حسین (ع) است.
در این میان خادمین عاشورا در اردبیل افراد خاصی هستند و با تکیه بر اخلاق و اشعار فاخر عاشورایی که نوشته شاعران گذشته اردبیل و دیگر شهرهای آذربایجان است. اشعاری را می خوانند که حماسه ی عاشورایی را بیان کند و تبعات قیام امام حسین ع و اهداف برتر این امام همام را به مردم دیکته می کند.
مردم عزاداراردبیل با لباس مشکی و سربند سیاه رنگ که در اصطلاح (باش قاراسی) نامیده می شود. با زدن سینه و زنجیرو ایستادن در مقابل ظلم و نپذیرفتن زور را با جان و دل تمرین می کنند که این حرکت معنوی را از مولای خود حضرت حسین (ع) با خون جاویدش آموخته اند.
مسلم وفاتی(وفات مسلم)
شهادت حضرت مسلم سفیر قهرمان حضرت سید الشهدا (ع) را اردبیلی ها بیش از یک قرن است که با مراسم خاصی و با برپایی دسته جات عزاداری گرامی می دارند.
در این روز خاص دسته های عزاداری با حضور زنجیرزنان محله دروازه (عالی قاپو) وارد مسیر محلات شش گانه اردبیل می کنند که در سی سال گذشته شبیه خوانی حضرت مسلم نیز انجام می شد که امروزه انجام نمی گیرد. و آنچه مهم است اخلاص و نظم خاص زنجیرزنان و عزاداری این محله باسابقه اردبیل است که همه شهر را تحت تاثیر قرار می دهد.
با ورود این موکب عزاداری در روز شهادت حضرت مسلم به صحن خیابان و بازار و محله های اردبیل به صورت رسمی اعلان عزاداری و پیام شروع سوگواری مردم حسینی اردبیل انجام می گیرد.
در آغاز مراسم زنجیرزنان محله دروازه اردبیل شاه بیت زنجیر زنی خود را با شعر بسیار معروف مرحوم استاد مضطر اردبیلی این گونه ندا می دهند:
خبردار ای عزاداران، حسینون یاسی باشلاندی
اولونسون عالمه اعلام، حسینون یاسی باشلاندی
معنی: عزاداران و سوگواران حضرت حسین (ع) خبردار شوند که عزای مولایشان شروع شد.
به تمام دنیا اعلام می شود که عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) شروع شد ...
مردم حسینی اردبیل در یوم شهادت سفیر کربلا برخی از اشعار مرحوم استاد انور اردبیلی را نیز هم نوا با دیگر توده مردم می خوانند:
گلور محرم آچیلدی پرچم کیمون وار عشقی عزایه گلسون
دخیل اولانلار، مریض اولانلار قراگینسون دوایه گلسون
این شور و حال خاص بعد از یک سال از محرم و نحوه ی حرکت عزاداران و فروتنی خاص افراد مسن و ریش سفیدان در دسته عزاداری چنان حزن جانسوز و غم جانکاهی را در رگ شهر تزریق می کنند که از آن روز کسی حتی صدای موسیقی را در شهر نمی شنود و لباس رنگی مردم هم در سطح شهر کم دیده می شود.
به برکت این عزاداری قدما نذورات و احسان های مختلفی از آن روز در سطح شهر گسترده می شود. و تقریباً تا پایان ماه صفر این روال عزاداری در اردبیل ادامه می یابد.
طشت قویدی(مراسم طشت گذاری)
مراسم طشت قویدی یا طشت گذاری در اردبیل جزو آن مراسمی است که فقط و فقط در این شهر اجرا می شود و بعداز آن دیگر شهرهای ترک نشین این مراسم را به تبعیت از این شهر انجام می دهند. در تاریخ پرحادثه کربلا چنین نقل کرده اند که وقتی کاروان حضرت امام حسین (ع) عازم کوفه بود.
حرّ علیه الرحمه ماموریت پیدا می کند که مانع ورود حضرت به کوفه شود و هوا در آن وضعیت چنان داغ و گرم بود و امام (ع)از قبل این وضعیت را پیش بینی کرده بود پس دستور داده بود تا کاروانیان آب بیشتری بردارند.
سپس حر از حضرت حسین (ع) تقاضای آب می کند و حضرت دستور می دهند مشک ها را باز کنند و بر تشت ها می ریزند تا اینکه تمام لشکریان حتی مرکب ها هم سیراب می شوند و بعدها مردم گذشته اردبیل یعنی دو سه قرن پیش که ماه محرم مصادف با تابستان گرم و سوزان بوده، برای رفع تشنگی عزاداران حسینی در گذرها و مقابل حسینه ها و مساجد تشت را بر آب می کند و داخل آن یخ می اندازند تا عابرین و تعزیه داران با رفع تشنگی بر امام حسین (ع) سلام دهد و بر قاتلان حضرت لعن بفرستند.
رفته رفته در اکثر مساجد اردبیل طشت های بزرگی از جنس مس و برنجی تهیه کردند که اکثراً حاشیه این ظروف سنگین با جملاتی خاص وقف امام حسین (ع) یا حضرت عباس (ع) می شد که این جملات بر روی آن دیده می شد. این تشت ها به دلیل اعتباری که با نام مبارک سید الشهدا (ع) می گرفت در منازل یا مساجد در محل های ویژه نگهداری می شد و در مساجد هم یک محل خاصی را درست می کردند که تشت را در آن جا قرار می دادند.
در شهر اردبیل با مراسمی بسیار خاص این تشت ها را قبل از ماه ذیحجه الحرام می شستند و معمولاً داخل مسجد و تکایا را تمیز و مرتب می کردند و مساجد را به لحاظ گرمایشی و روشنایی چراغهای مخصوص خود مسجد در آن جا روشن می شد و کم کم آماده می شد.
در شب بیست و هفتم ذیحجه، حسینه ابراهیم آباد، بیست و هفتم مسجد جامع شهر اردبیل و بیست و هشتم محله های شش گانه اردبیل یعنی: تاوار، گازران، سرچشمه، دروازه، پیرعمبدالملک، و اوچدکان در بیست و نهم ذیحجه، تمامی مساجد کوچه ها و حسینه ها و خانه هایی که نذری خاصی دارند تشت گذاری را با دست برداشتن تشت و دست به دست دادن و سردادن نوحه ها و آهنگ های حزن انگیز و با گریه و زاری خاصی در محل مناسب قرار می دادند و آب زلال را با سلام و صلوات بر سالار شهیدان داخل تشت می ریختند و افرادی مشکل خاصی داشت با نذرهای مختلف معمولاً با اعتقادی راسخ در این مراسم حضور داشتند و اغلب مردم با خلوص نیت خواسته شان برآورده می شد.
محرم گئجه لری(شب های محرم)
شب های دهه اول ماه محرم الحرام هر شب از زمانهای بسیار دور تا صبح باز است و خادمین مسجد و هیات امنای مساجد با افتخار مشغول پذیرایی از عزاداران حسینی می باشند.
وقتی گروهی از عزاداران که با موزیک و مارش عزا و طبل و شیپور خاصی وارد مسجد می شوند. البته شایان ذکر است این شش محله برای خود محله های کوچکی دارد که در اصطلاح بومی از آنها با عنوان خولا یاد می شود. خولا در زبان ترکی آذربایجانی به معنی شاخه درخت است و در حقیقت به شعبه ای از آن محله گفته می شود.
پس هنگامی که عزاداران با یک سبک و سیاق خاصی وارد مسجد می شدند در جاهای خالی مسجد منتظر تمام شدن برنامه دسته قبلی می ماندند بعد از اینکه دسته عزاداری قبلی که عزاداری خود را تمام می کرد با نظم خاصی می نشستند و بلافاصله جوانان و خادمین مسجد با سینی های بزرگ معمولاً چای و هر چیزی که به عنوان نذری در آنجا پخش می شد مشغول پذیرایی دسته قبلی می شدند.
در این گیر و دار عده ای از خادمین مسجد مشغول مرتب کردن کفش های عزاداران می شدند که همه این مراسمات در فصول مختلف بالطبع با هم دیگر تفاوت عمده داشت و گاهی که ایام محرم در فصل سرما و زمستان بود این مراسمات مشکلات خاص خود را همراه داشت.
اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده سازی و هماهنگی صورت نگرفته است. شاید می توان گفت: عزاداری دسته های منسجم محله های اردبیل در مساجد یک مراسم باشکوه بداهه است که کاملاً در یک فضای صمیمی با عنایت خدا و اعتقادات قلبی مردم و عشق به امام حسین (ع) در حقیقت باعث و بانی برگزاری مراسمی می شود که همه ی اجزای آن حتی شعر خوانی و مداحی و هماهنگی سر ضرب ها در سینه زنی و سبک های مختلف شعر ی از جمله بحر طویل که بیشتر در عزاداری ها ماد حین از آن بهره می گیرند کاملاً اتفاقی و بسیار جذاب و زیباست.
طوری که در ده روز محرم هر محله و افراد عزادار اصلاً بدون اطلاع از اینکه مداح در این مسجد، مراسم عزاداری را در چه موضوعی و با چه شعری می خواند، مراسم شکل می گیرد و در آن لحظه مطلع و شاه بیت نوحه خوانی توسط عموم مردم به صورت هم آوایی و گروه کر شکل می گیرد و در نهایت همکاری زیبای اعضای هیات با مداح همکاری بسیار جالبی را دارند و نقش خود را به عنوان یک عزادار کاملاً زیبا و بدون نقص ایفا می کنند. در اصل همه این موارد جز توجهات و عنایات ویژه حضرت سید الشهدا (ع) چیز دیگری نمی باشد.
شایان ذکر است آمدن دسته جات عزاداری در مساجد یعنی عزاداری محلات شش گانه و شعبات آنها در هر مسجد و حسینه هر محله ای کاملاً با برنامه ریزی دقیق صورت گرفته و تا به امروز در طی برگزاری این مراسمات هیچ گونه تداخلی دیده نشده است.
بازار مراسمی(مراسم بازار)
این مراسم از دیر باز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می شود و در اصل محله های شش گانه اردبیل به همراه شعبات خود در بازار اردبیل طی برنامه های کاملاً ویژه مشغول عزاداری می شوند.
نوبت نخست
روز دوم محرم محله گازران برای مثال مسیر ذیل را جهت عزاداری طی می کند؛
بازار اونچی میدان، مقابل مسجد اعظم، بازار زرگران، پس از عبور از خیابان امام، روبروی مسجد جامع، راسته بازار، روبروی سرای وکیل، راسته بازار، روبروی سرای خشکبار، مسجد اوچدکان، مسجد پیرعبدالملک، بازار کفاشان، قیصریه، "گن گونبذ" گنبد وسیع، مسجد تازه میدان، مسجد سرچشمه، مسجد محله دروازه، و نهایتاً در محله عالی قاپو مراسم ختم می شود.
شایان ذکر است هر محله برای خود یک پرچم مخصوص بسیار بسیار قدیمی دارد که این علم توسط یک فرد ظاهر الصلاح و شناخته شده در پیشاپیش دسته حرکت می کند و گاهی این پرچم ها نشانگر قدمت محله مورد نظر و اعتبار مراسمات عزاداری محسوب می شود.
مردم عزادار و ریش سفیدان نیز که گاهی پابرهنه پشت عزاداران حرکت می کنند با نوای حزن انگیز حسینیم وای آرام آرام سینه زنان حرکت می کنند و پس از رسیدن به محل مورد نظر صف منظمی را ترتیب داده و مشغول عزاداری می شوند.
معمولاً محلات و دسته جات به طور کاملاً مرتب با بیست دقیقه فاصله از هم حرکت می کنند و محلات شش گانه بزرگ هر یک سیزده یا چهارده مجلس اجرا می کنند که گاهی دامنه ی عزاداری به شب می کشد و هوا تاریک می شود.
کارشناس ارشد جغرافیای انسانی و مسئول محلات شش گانه اردبیل، بیوک جامعی در مورد محله های قدیمی اردبیل اظهار کرد:
آنچه از مطالعات باستان شناسی بر می آید، شهرنشینی در سده های اول اسلامی استنباط می شود، محلات شش گانه اردبیل به تدریج در گذر زمان این نام ها را به خود گرفتند.
برای مثال در محل محله سرچشمه، چشمه زلالی بوده که به مرور زمان یا از بین رفته یا به سفره های آب های زیرزمینی که امروزه بعد حفاری های عمیق و در خاکبرداری های پرعمق برجها و آپارتمانها این سفره های زیرزمینی خود را نشان می دهد.
البته در شهر اردبیل طوایف و گاهی اختلافات قبایل بیشتر دیده می شد و این امر باعث ازدیاد مساجد و ساخت حسینه ها شده است.
برای مثال، مشایخ حیدری و نعمتی در اردبیل مشهور بوده اند و شهر نیز با تاثیر این دو طایفه تقسیم شده است که حیدری ها شامل محلات طوی و اوچدکان پیرعبدالملک و نعمتی ها شامل محلات گازران (قاضیان)، سرچشمه و عالی قاپو یا دروازه بوده است. و حتی در مراسمات ویژه محرم بعضی از دسته جات از این محلات وقتی روبروی هم می آمدند.
معمولاً علم های خود را به پاس دوستی بر هم می زدند و عبور می کردند و در محله طوی پرچمی سه گوش مثلثی شکل وجود دارد که به دو رنگ قرمز و سیاه یعنی نماد حیدری ها و نعمتی ها می باشد که جزئیات این مطالب در کتاب سورها و سوگ ها به قلم آقای جامعی آمده است.
نوبت دوم
که روز سوم محرم الحرام است نوبت محله دروازه (عالی قاپو) است که مجالس این محله از قرار زیر است:
مقابل مسجد گازران، اونچی میدان، میدان بازاری (بازار آرد فروشان) که هم اکنون اثری از آرد فروشان نمانده! مقابل مسجد اعظم بازار زرگران روبروی مسجد جامع که کلاً مقابل مسجد جامع برای مستمعین بسیار حائز اهمیت است و در مقابل این مسجد عزاداری دسته جات و نوحه سرایی مداحان مشهور و شاعران عاشورایی از اهمیت بسزایی برخوردار است و طبق سنوات گذشته عزاداری قدما نیز در این محل بسیار قابل اهمیت بوده، طوری که بزرگان تعزیه اردبیل از جمله استاد یحیوی مرحوم (تاج الشعرا) نیز در این مکان مجالس ویژه ای با شعر خوانی بر پا کرده که امروزه نیز مردم در این جایگاه جمع می شوند تا شاهد عزاداری ویژه از جانب دسته جات عزاداری باشند.
پس تمامی عزاداران و مادحین سعی دارند در مقابل مسجد جامع اشعار جدید و سوزناک بخوانند به خاطر اینکه این مکان مستمعین خاص خود را دارد بعد مسجد جامع، راسته بازار روبروی سرای وکیل، راسته بازار روبروی سرای خشکبار، مسجد اوشدکان، مسجد پیرعبدالملک، بازار کفاشان، قیصریه، مسجد تازه میدان و نهایتاً در مسجد سرچشمه دسته عزاداری باشکوه محله دروازه به عزاداری خود خاتمه می دهد.
ضمناً محله دروازه یک پرچم بسیار قیمتی و قدیمی دارد که دسته چبی آن همان پرچمی است که شاه اسماعیل صفوی آن را در جنگ چالداران با خود حمل می کرده است. به خاطر اینکه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل در محله دروازه اردبیل واقع شده است و اصل این پرچم با اشیاء عتیقه و ظروف قیمتی به موزه ایران باستان انتقال داده شده است. ولی چوبه ی پرچم که با پوست آهو روکشی شده و پرچم گردی از ماهوت سبز بر سر آن نصب شده و در بقعه ی شیخ صفی نگهداری می شود.
نوبت سوم
نوبت بعد نوبت محله سرچشمه می باشد و مجلس اول آن روبروی مسجد جامع و مجلس آخر آن اونچی میدان (گازران) می باشد. از قدیم الایام رسم بوده ولی محلات پس از عزاداری به محله بر می گشتند.
مردم محله با چراغ های مخصوص از جمله چراغ زنبوری به پیشواز عزاداران می رفتند و در جلوی دسته جات عزاداری گوسفند و گاو قربانی می کردند و گوشت قربانی را در بین فقرا و نیازمندان تقسیم می کردند.
نوبت چهارم
هر گاه در میان روزهای نوبتی جمعه واقع شود. نوبت بعدی را با یک روز تعطیل دسته جات برنامه های خود را اجرا می کردند.
پس در این صورت روز پنجم محرم نوبت عزاداری محله پیرعبدالملک می باشد که مجالس آن از این قرار است:بازار برنج فروشان، راسته بازار روبروی سرای خشکبار، بازار روبروی سرای وکیل، روبروی مسجد جامع، بازار زرگران، روبروی مسجد بزرگ اعظم، بازار آرد میدان، مسجد گازران، محله دروازه، محله سرچشمه، تازه میدان، قیصریه، بازار کفاشان و بالاخره مسجد اوچدکان ختم مجلس با مراسمی ویژه انجام می پذیرد.
تقریباً این مسیر درست بر عکس آن سه محله اولی می باشد. چون مسجد جامع در محله طوی (تاوار) واقع شده، دیگر دسته ها روزها به مسجد طوی نمی روند و یا گذر هر دسته عزادار از جلوی مسجد محله طوی بیفتد در آن فاتحه خوانده و رد می شوند.
نوبت پنجم
محله اوچدکان که مجلس اول آن محله بزرگ پیرعبدالملک و نهایتاً بعد از محلات مختلف و عزاداری در این مساجد و حسینیه ها مجلس آخر در قیصریه و بازار کفاشان پایان می پذیرد.
نوبت ششم
محله تاوار (طوی) که از محله اوشدکان شروع و مجلس آخر در محله چشمه باشی (سرچشمه) عزاداری پایان می یابد.
شام پایلیان گونی(مراسم شمع گذاری)
شام پایلیان گونی یا شام یاندرماخ، در اصل مراسم شمع گذاری است که در این مورد ضمن استفاده از کتاب ارزشمند فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل و از محضر نویسنده این مجموعه که از پیش کسوتان فرهنگ عامیانه اردبیل هستند از آقای موسی اصغرزاده تشکر می شود که مراسم شمع گذاری را از زبان این بزرگوار می گوییم.
روز نهم محرم، تاسوعای حسینی، از دسته های عزاداری سینه و زنجیر خبری نیست و مردم فقط در فکر خرید شمع نذری برای روز عصر تاسوعا هستند و در روز تاسوعا هم نذورات زیادی در سطح شهر توسط مردم عزادار در بین دسته جات و تعزیه داران پخش می شود و گفته می شود شب تا صبح برخی از ایستگاههای صلواتی آماده پذیرایی عموم عزاداران حسینی می باشد.
مراسم شمع گذاری یکی از مراسمات جالب اردبیل است که مردم عزادار اکثراً با سربند مشکی و با پای پیاده در سطح شهر یا به صورت دسته جمعی و یا انفرادی مشغول روشن کردن شمع در مساجد اردبیل می شوند. روشن کردن شمع از گذشته ای بسیار دور در معابر و مساجد اردبیل به صورت رسمی بوده است. ظاهراً منظور از این کار روشن نگاه داشتن این معابر و اماکن مقدس بوده که زائران فراوان داشته است.
به جرات می توان گفت ۸۰ درصد مردم اردبیل در این روز شمع خریده و در جاهای مشخص که از قبل در مساجد و حسینه های اردبیل برای روشن کردن شمع تعبیه شده مشغول روشن کردن شمع می شوند.
نذر شمع اغلب بین مادران رواج خاصی دارد و بیشتر برای سلامتی فرزندانشان اقدام به این کار می کنند. این سنت قدیمی در بین روستاهای باستانی اردبیل هم صورت می گیرد و تنها امروزه به جد می توان گفت که سنت های حسنه عزاداری اردبیل به شیوه قدما در روستاهای اردبیل انجام می گیرد و در مقایسه با مراسمات عزاداری روستاها عزاداری شهر اردبیل یک سری تفاوت هایی نسبت به قبل داشته است.
اما روستاهای استان اردبیل و مردم روستانشین با همان خلوص نیت قلبی و قبلی و اعتقادات گذشته شان مراسمات عزاداری را انجام می دهند.
عزاداری سنتی در روستاهای استان اردبیل
امروزه به دلیل پیشرفت های اساسی در شهرهای صنعتی، متاسفانه این امر تاثیر فراوانی بر روی عزاداری سنتی گذاشته، طوری که از گروه موزیک و مارش ویژه محرم گرفته تا خواندن مداحان قدیمی امروزه با آخرین سیستم های صوتی کلاً چهره ی عزاداری سنتی را امروز تغییر داده و در کلان شهرهای ایران امروزه خبری از عزاداری سنتی نیست و باقیمانده این عزاداریها تنها در روستاهای اردبیل دیده می شود.
روستاهای اردبیل به دلیل دوری از مراکز شهرها و دسترسی کم به سیستم های صوتی و امکانات تعزیه، دارای مراسمات ویژه و به لحاظ هنر تعزیه و مباحث مردم شناسی از اهمیت بسیاری برخوردار است. بهزاد جماعتی ثمرین دانشجوی کارشناس ارشد مردم شناسی از عزاداری سنتی روستاهای اردبیل می گوید: روستاهای اردبیل حافظ اصالت و فرهنگ ناب رسم و رسومات گذشته اردبیل است.
هر ساله سیل جمعیت مشتاق و محبان حضرت حسین (ع) از شهرهای مختلف برای عزاداری و تماشای مراسمات تعزیه خوانی به روستاهای اردبیل مراجعه می کنند. این در حالی است که جمعیت مشتاق بخصوصی در روزهای تاسوعا و عاشورا این چند روز را در روستاهای اردبیل می گذرانند و اغلب مردم که در خانواده مریض یا مشکل خاصی دارند با نیت خاصی در بین تعزیه داران روستا حضور می یابند.
دسته های عزاداری در روستاهای اردبیل با لباس های بلند مشکی و سربند مشکی و معمولاً زنجیر بر دست در جلوی مساجد و تکایا جمع می شوند و یکی از پیشکسوتان با صدای مظلوم حسین با صدای بلند مردم را دعوت به عزاداری می کند و بعد از فریاد بلند «دسته باشی» بزرگ محله، مردم نیز به صورت هم آوایی بعد از ایشان صدای مظلوم حسین را تکرار می کنند.
مردم بعد از دقایقی با لباس های مخصوص بعد از وضو و گروهی با پای برهنه در جلوی مسجد حاضر می شوند.
دسته های عزاداری در یک مراسم خاص به تک تک منازلی که هر سال در آنجا صاحب خانه به تعزیه داران نذورات می دهد مراجعه می کنند و گاو و گوسفندان زیادی را در جلوی دسته جات عزاداری قربانی می کنند و با گوشت این قربانیها به تعزیه داران نهار و شام احسانی پخت می شود.
مراسمات شبیه خوانی که در روستاهای اردبیل هر ساله با سبک و سیاق قدیمی برگزار می شود که از اهمیت بسزایی برخوردار است. اکثر رسم و رسومات روستایی در بخش ثمرین به ویژه در حوزه عاشورا به صورت بکر مانده و از گزند ایام و حوادث تاریخی سالم مانده است.
امروزه تمامی نواها و آهنگ های تعزیه ترکی آذربایجانی در مراسمات تعزیه و شبیه خوانی به صورت اصیل اجرا می شود ولی متاسفانه در مراسمات تعزیه شهرها این آهنگ ها اجرا نمی شود و اغلب این نواهای اصیل به صورت رجز خوانی خوانده می شود.
مراسمات شمع گذاری نیز در روستاهای اردبیل به صورت ویژه انجام می پذیرد
در روستاهای بزرگ اردبیل از جمله بخش ثمرین دسته جات عزاداری به تمامی مساجد، حسینه ها و امامزاده ثمرین رفته و ضمن عزاداری مشغول روشن کردن شمع نذری می شوند. و بعد از اتمام عزاداری مردم خسته به محله خود بر می گردند و بخشی از مردم که در خانه ها بودند با شور و حال خاصی به استقبال دسته جات عزاداری می شتابند و با یک سری احترامات از جمله با پیوستن به دسته جات عزاداری به همراه آنها به مسجد محله آمده و در مسجد به آنها با دادن چای و شربت پذیرایی می شود.
در بخش ثمرین انواع نذورات از پخش میوه های باغهای ثمرین گرفته تا پخت انواع حلواهای سنتی و پخت چند نوع فطیر محلی که اغلب در صبحانه مخصوص «سحر مزاری» از میهمانان و تعزیه داران حسینی پذیرایی می شود. در محلات هفت گانه ثمرین مراسمات شبیه خوانی و تعزیه مستقل برگزار شده و قدمت این عزاداری ها و تعزیه ها به بیش از دو قرن می گذیرد و در این مدت تمامی مراسمات به صورت کاملاً سنتی برگزار می شود.
معمولاً در صبح عاشورا در محلی که قرار است در آنجا مراسم شبیه خوانی عاشورا برگزار شود عده ای از مردم صبح زود با زدودن سنگ و کلوخ و با تمیز و مرتب کردن میدان با نیت اینکه عصر عاشورا امام حسین (ع) و یارانشان در آن شهید می شوند این مکان را آماده می کنند. البته در گذشته مراسمات قمه زنی به صورت انفرادی و گروهی نیز دیده می شد که در این چند سال گذشه بسیاری از مراسمات کم رنگ شده است.
معمولاً پس از طلوع خورشید و برگزاری مراسمات صبحانه با پخش لبنیات محلی و فطیر و نان محلی در منازلی که نذر خاصی دارد و معمولاً همه مردم با جار یک نفر که صدای رسایی دارد از همه ی مردم دعوت می شود تا با حضور خود موجبات خوشحالی صاحب خانه را فراهم آورند.
قبل از مراسم شبیه خوانی معمولاً مراسم ویژه شاخسی واخسی (شاه حسین و وای حسین) برگزار می شود که گروهی از مردمان پیش کسوت با صلابت مردانگی دست همدیگر را گرفته و به صورت دو گروه مجزا با دست داشتن قمه و چوب ندای شاه حسین و وای حسین را سر می دهند و این عمل باعث جمع شدن و ازیاد مردم در کنار میدان می شود و کم کم گروه اشقیاء با لباس های رنگی رجزخوان وارد میدان می شوند و گروه اولیاء خوان با فروتنی خاصی به میدان نزدیک می شوند و صدای محزون شبیه حضرت عباس (ع) علمدار کربلا تمامی مردم را به سوی خود می کشد طوری که اکثر مردم اکثراً آقایان و بسیار به ندرت مادران سالخورده نیز به این دسته می پیوندند و همه اشک ریزان در پشت دسته و اهل بیت امام حسین (ع) به صورت نمادین حرکت می کنند.
معمولاً با این وضعیت عزاداری حسینی زنجیر بر دست میدان شبیه خوانی را دور می زنند و پس از خواندن عبارات تعزیه در محل مناسبی که قبلاً برای موافق خوان ها تعبیه شده مستقر می شوند و در مقابل گروه مخالف ها هستند که مراسم با فریاد شمر و همراهی افرادش شروع می شود و می توان گفت که این مراسم خاص در بخش سومرین از جمله آن مراسماتی که هر ساله بسیاری را از مردم شهری را به سوی خود می کشد و تقریباً مراسم از ساعت ۹ صبح شروع شده و در نزدیکی های ساعت ۲ بعد از ظهر مراسم خاتمه می یابد و تمامی تماشاگران و تعزیه داران را مردم به منازل خود و گاهی به زور می برند و با کمال افتخار مشغول میزبانی و دادن ناهار به آنها می شوند.
معمولاً در بخش ثمرین سه مجلس تعزیه اجرا می شود که اولی مراسم شبیه خوانی عاشورا است که مجلس مفصلی است و تعزیه خوانان بزرگی از گذشته در این مراسم شرکت داشته اند از جمله مرحوم میرغنی، مرحوم میرزه قربان فرضی، ملاستار، عزت فرازی و باقیمانده این بزرگان تعزیه خوان معاصر استاد کریم جماعتی ثمرین که سینه اش خزینه ی ماندگار آهنگ ها و نواهای تعزیه است و امروزه ردیف تعزیه ترکی آذربایجانی به روایت استاد جماعتی در سر تا سر جهان تشیع برای همگان شناخته شده است. ضمن این که کریم جماعتی موذن و هم چاووش خوان بزرگ منطقه ثمرین، با شهرتی فرا مرزی اکنون مشغول آموزش هنر تعزیه می باشند.
مراسم دوم مراسم شبیه خوانی سوم امام ع می باشد که از دیر باز در این منطقه اجرا می شود و در نهایت مراسم شبیه خوانی چهلم محرم که از ویژگی های خاصی برخوردار است و برگزاری این سه مجلس تعزیه به لحاظ سنتی و رعایت موازین تعزیه اصیل در استان اردبیل بسیار قابل اهمیت می باشد.
بخش باستانی ثمرین امروزه به عنوان یکی از مراکز هنر تعزیه خوانی و قطب بزرگ مراسمات سنتی و فورکلوریک استان اردبیل می باشد و در طول یک قرن گذشته به دلیل داشتن دانشمندان بزرگی از جمله آیت الله بحرالعلومی، ملاحمداله، میرداماد و دیگر بزرگان یکی از مراکز قابل اهمیت اردبیل بوده و به لحاظ اتفاقات اجتماعی و مباحث مردم شناختی در منطقه به ویژه در بین دیگر روستاهای اردبیل بسیار حائز اهمیت می باشد.
وجود پیرهای متعدد در روستای ثمرین و امامزاده سلطان خواجه علی (نوه امام موسی کاظم ع) و وجود درخت بسیار قدیمی دو هزار ساله، معابدی با قدمت پارینه سنگی، باغات ثمرین و وجود سنگ های قیمتی از جمله عقیق و از همه مهمتر ریشه و اصالت غنی و نگهداری رسم و رسومات کهن آذربایجانی و هنرهای شعیه و اجرا و حفظ مجالس تعزیه به شیوه سنتی در این منطقه امروزه بسیاری از توریسم ها و افراد علاقه مند و محبان واقعی امام حسین (ع) را از سر تا سر جهان به بخش ثمرین می کشد و در نهایت قدمت این منطقه و ساکنان با فرهنگ ثمرین باعث شده که این بخش حافظ راستین بسیاری از گنجینه های فاخر و رسم و رسومات کهن دیار آذربایجان باشد.
عاشورا گئجه سی(شب عاشورا)
از عکس‌های گذشته اردبیل چنین بر می آید که مردم اردبیل در مراسم شمع گذاری با وسیله ای سنتی به نام «هیبه» که یک خورجین مخصوص دست بافت و نقش دار داشت در عصر تاسوعا شمع های خریداری شده را داخل آن می گذاشتند و هیبه را بر شانه خود می انداختند و با نوای مظلوم حسین، عطشان حسین مشغول عزاداری می شدند و پس از اتمام و ختم مراسم شمع گذاری و توزیع شمع در مساجد مختلف مردم عزاداری جلوی تشت بر آب مساجد می ایستادند و دعا می خواندند و خواسته های قلبی خود بیان می کردند و در شب عاشورا شور و حال خاصی در بین مردم عزاداری است که اصلاً زبان از گفتن آن ها قاصر است.
در برخی از مساجد مراسم ویژه شبیه خوانی بر پا می شود
شب عاشورا در تمام مساجد اردبیل روضه خوانی و عزاداری بر پا می شود، برای فردای آن روز معمولاً افرادی که در روز عاشورا در مراسم شبیه خوانی شرکت می کنند آماده مراسم می شوند و شب عاشورا مشغول تمرین نقش خود می شوند.
روز عاشورا فضای شهر اردبیل طوری است که انگار قیامتی به پا شده است.
تجمع مردم در مکان‌های مذهبی و شروع و حرکت دسته جات عزاداری و پرچم های عاشورایی در سطح شهر شور و حال خاصی به عزاداران حسینی می دهد.
ایستگاه‌های مختلف صلواتی و پخش نذورات ماه محرم از جمله آن حرکات مردمی است که هر ساله با نظم و برنامه خاصی انجام می پذیرد.
البته شایان ذکر است هر ساله یعنی تقریباً در ده سال گذشته در روز عاشورا قمه زنی اردبیل نیز به صورت کاملاً خاص دیده می شد و معمولاً محلات مختلف برای خود دسته جات قمه زنی داشتند.
گاهی در خیابان به صورت ویژه و نیز بعد از مراسم شبیه خوانی هنگامی که به صورت نمادین خیمه امام حسین (ع) آتش زده می شود. قمه زن ها دور پرچم امام حسین (ع) جمع شده و با رجزهای مخصوص و با ندای لبیک یا حسین (ع) شروع به قمه زنی می کنند که در سالهای اخیر این مراسمات حداقل در انزار عمومی دیده نمی شود.
در شب عاشورا هم بعد از اتمام مراسمات عزاداری دهه اول ماه محرم هر محله در مسجد خود مراسم شام غریبان را برگزار می کنند. یعنی بعضی از دسته های حتی زنجیرزنی هم به صورت خود جوش به دو دسته تقسیم می شوند و هر یک به نوبت چند بیتی از اشعار قدما را در رابطه با شهید شدن سالار شهیدان می خوانند و سینه می زنند و بخش انتهای شعر بلند می خوانند و سینه می زنند و این کار نیم ساعتی انجام می پذیرد تا اینکه مراسم دهه اول با روضه خوانی مداح آن مسجد پایان می پذیرد.
ساری حالوا(حلوا)
در مراسمات عزاداری اردبیل نذورات مختلفی از قدیم رسم بوده و بسیاری از این نذورات امروزه نیز در ایام محرم دیده می شود.
پختن انواع آش نذری و توزع در بین عزاداران حسینی، پختن انواع فطیر محلی و مهمتر از همه پختن چند نوع حلوای محلی به صورت سنتی می باشد.
حلوایی که در روستاهای اردبیل پخت می شود به دلیل استفاده از گندم سبوس دار رنگی تیره و سوخته دارد و اغلب این حلوا به صورت نذری در مراسمات محرم و شبیه خوانی توسط مادرانی که نذر خاصی دارند پخت شده و در بین تعزیه داران توزیع می شود که به لحاظ مواد استفاده شده بسیار لذیذ و مقوی می باشد و حلوایی که در اردبیل پخت می شود معمولاً به دلیل استفاده آرد سفید و زعفران رنگی کاملاً روشن و زرد رنگ دارد.
این حلوا نیز به صورت سنتی در ایام محرم در منازل و افرادی که نذر ماه محرم دارند به صورت بسیار زیاد توسط افراد مجرب پخت می شود و در مراسمات مختلف عزاداری این حلوا در بین مردم محله یا خیابان توزیع می شود.
به دلیل اینکه معمولاً هوای اردبیل سرد است پختن حلوا و مصرف آن در مراسمات ماه محرم برای عزاداران حسینی به لحاظ تقویت جسمی بسیار قابل اهمیت می باشد.
با آرزوی قبولی تمامی عزاداری‌ها در ایران اسلامی...
گزارش از بهرام آدشیرین پور