اماکن و ابنیه تاریخی و باستانی مشهد
اماکن و ابنيه تاريخي و باستاني در مشهد و حومه[ویرایش]
۱- مصلي طرق :
بناي مصلي در بخش تبادكان شهرستان
مشهد در ۱۲ كيلومتيري جنوب خاوري اين
شهر قرار دارد مصلي نمازخانه اي در هواي آزاد براي ابجتماع خاص و عام در قطعه‌اي زمين محصوريا عير محصور بود كه گاهي بدليل افزايش يا نقصان وسعت سكته متروك مي‌گرديد و در آن نمازهاي اعياد مسلمانان و نماز باران برگزار سمي‌شده است. اين بنا احتمالاً از روي نقشه مصلي پائين خيابان ساخته شده و علاوه مسجد حسن خان اعتماد السلطنه و خانيكوف سياح روي بناي آن را متعلق ۸۲۷ ه. ق ذكر نموده‌اند به رغم تاريخ ذكر شده بنا فاقد هو گونه كتيبه اي است كه معرسف تاريخ بينان آن باشد تنها نگاشته‌اي كه تنها بخش كوچكي از آن باقي مانده عمارت بانضمام اخير الاغر افتخار الفقرا، و قدو العلما السا... مصلي طرق تركيبي كه چهار ضلعي متناسب و هماهنگ است كه بر فراز آن گنبد قربار گرفته و در جلو آن ايوان است مرتفع و در انتهاي بخش ايوان صورت محرابي جلب نظر مي‌نمايد. گنبد از نظر معماري با استحكام بر روي پايه‌ها هشت ضلعي تكيه نموده است.
۲- بازه هور :
بناي سنگي موسوم به بازه هور بفاصله هفتاد كيلومتري از جنوب شهر مشهد در ضلع شرقي روستايي به نام رباط سفيد در ابتداي تنگه‌اي بازه هور واقع است. از نظر لغسوي بازه در فارسي دري به قسمتي از ديواره كوه گفته مي‌شود كه خورشيد از ميانه باز آن بطرز با شكوه و زيبائي طلوع نمايد و شايد نام بازه هور از همين جا باشد. بلحاظ ويژگيهاي معماري اين بنا نمايگر بخشي از اجزاء و عناصر ساساني است كه آندره گدار آن را قرن سوم ميلادي نسبت داده است همچنين عده‌اي بر اين باورند بناي سنگي بازه هور آتشكده‌اي از دوره ساساني است. بطور كلي معماري اين بنا چهار طاقي است كه از چهار طرف بازه بوده و عناصري گنبدي بر فراز آن قرار گرفته است فضاي ورودي نيز داراي سه درگاهي بلند و عريض است كه احتمالاً در حكم تالار ورودي به فضاهاي معماري طرفين شمار مي‌آيد. اما ورودي اصلي بنا از ضلع غربي ايجاد شده كه درگاهي‌هاي همسان در اطراف، حاكي از الحاقات پيرامون آن است. در سطح فوقاني پلان مربع بنا چوبهايي بر كنج آن نصب گرديده كه احتمالاً گامهاي اوليه براي ايجاد گوشوار جهت ايجاد گنبد در بناها بوده است. اين بنا در واقع هسته مركزي يك مجموعه معماري است بفاصله نزديكي از اين بنا ويرانه‌هاي در قلعه تاريخي بنام دختر و پسر برفراز بلندي مشاهده مي‌شود.
۳- گنبد هارونيه :
تنها اثر بر جاي مانده از توس قديم بناي آجري است معروف به گنبد هارونيه که در دهه هاي اخير به همت انجمن اثار ملي و ميراث فرهنگي خراسان مرمت و باز سازي شده است مردم اين بنا را زندان هارونيه مي نامند و در متون وسفر نامه ها از آن مسجد توس آرامگاه و خانقاه غزالي نام برده شده است تحقيقات اخير نشان داده که هارونيه صرفا آرامگاه يا خانقاهي است گه در سده هاي هفتم يا هشتم هجري هم پهلو با يک بناي مذهبي ديگر و بر روي خرابه هاي ابنيه کهن ساخته شده است اين بنا مشتمل بر يک فضاي وسيع مربع گنبد دار به ارتفاع حدود۲۵ متر و وسعت ۱۲•۱۲ متر است در انتهاي بنا سه حجره با اتاقک با تزئيناتي شامل گچبري قرار دارند تزدينات خارجي آن منحصر به قابهاي عمودي وستون نماهاي طرفين ورودي مي باشد.
-مجموعه معماري سنگ بست :
اين ناحيه در دوران آباداني و رونق خود محل تلاقي شاهراه نيشابور به مرو قستان و هرات به مشهد و توس محسوب مي‌گرديد و از مهمترين نيز منزلگاهها بشمار مي‌آمد كه در آن تأسيسات رفاهي ايجاد شده بود از جمله ابنبه و آثار تاريخي بر جاي مانده از خيل حوادث تاريخي در سكن بست مقره ارسلان جانب، مناره مجاور آن اندكي دورتر بناي رباط است. امروزه منطقه سنگ بست در حدود چهل كيلومتري جنوب شرقي مشهد واقع شده است.
۵- کلات نادري :
شهر تاريخي كلات به فاصله ۱۴۵ كيلومتري شمال مشهد در ميان دژ طبيعي و بيضي شكل در دامنه شمالي كوههاي هزار مسجد واقع گرديده اس. اين دژ كه در حدود ۲۶ كيلومتر طول و ۱۲ كيلومتر عرض دارد بنا به موقعيت و وضعيت طبيعي خود رد طول تاريخ همواره از اهميت نظامي فراواني برخوردار بوده است. دژ تاريخي كلات در تاريخ اسطوره‌اي مجاور سرزمين توران و دراوازه ايران زمين به شمار مي‌رفته است برخي از آثار تاريخي كلات عبارتند از : بند نادري قلعه فرود برجهاي نگهباني، كتيبه نادري، بقاياي دروازه ارغوانشاه بقاياي آب انبارها و اقاسمتگاه نادرشاه در خشت بعلاسوه دو اثرتاريخي عمده كاخ خورشيد و مسجد كمبود گنبد بنايي كه در دهه‌هاي اخير به كاخ خورشيد شهرت يافته مقبره‌اي است آجري با نماي سنگ به ارتفاسع ۲۵ متر كه در سال ۱۱۶۰ هجري مقارن قتل نادرشاه ساخته شده و نماكاري آن نيمه تمام رها شدهاست. اين بنا مشتمل بر فضاي اصلي مقبره سردابه يا زيرزمين و برجي استوانه‌اي بر فراز مقبره است. فضاي اصلي مقبره بر بروي سكويي ۸ ضلعي به قطر ۲۴ متر بنايان گرفتهس و در هر ضلع ايواني تعبيه شده است. نماي بيروني با سنگهاي قرمزرنگ و منقوش زينت يافته نقوش آن شمال، گل و بوته، گلدانها و ميوه‌هايي از قبيل: موز، آناناس، خوشه‌انگور و ... مي‌باشد كه بصورت برجسته حجازي شده‌اند كه به دليل بومي نبودن برخي از آنها، احتمالا حاصل دست هنرمندان هنديمي‌باشند. اين نقشها در مواردي نيمه تمام رها كرد فضاي داخلي با نقاشيهاي زيباي روي گج زينت يافته و در پاكار گنبد كتيبه‌اي به خط طلايي شامل سوره مباركه النباء باتاريخ ۱۱۶۰ هجري به چشم مي‌خورد كه خود يكي از مهمترين دلايل مقبره بودن آن است.
۶- مسجد هفتاد و دو تن :
مسجد هفتادو دو تن واقع در ابتداي بازار بزرگ و مشتمل است بر يك ايوان اصلي ورودي دو مناره در دو گوشه بنا يك فضاي چهار تاقي در مركز با گنبد بلند دو پوشه و سالنها و راهروهايي در اطراف تالار مركزي، امتياز بنا بكارگيري كاشي در قالب نقش و كتيبه است. اين بنا در سال ۸۵۵ هجري قمري توسط شمس الدين محمد تبريزي تجديد بنا سو مرمت شده است مسجد هفتادو دو تن مسجد شاه سابق ظاهرا در ابتدا مقبره‌اي بوده كه امير ملكشاه، امير المرا، و سپهسالار توس در زمان حكومت الغ بيك بين سالهاي ۸۰۷ تا ۸۱۷ ه. ق براي خود ساخته بود. وي در سال ۸۲۹ ه. ق در خوارزم در گذشت و بنا بر وصيتش جسد او به مشهد منتقل و در مقبره‌اش دفن شد. با توجه به متون تاريخي و نيز نقشه بنا و سنگ قبرهايي كه در زير گنبد ظاهر گرديد مي‌توان پذيرفت كه آن مقبره در دوره‌هاي بعدي به مسجد تبديل شده و شايد نام سابق خود را هم از مكشاه گرفته باشد.
۷- مدرسه عباسقلي خان :
اين مدرسه در ابتداي خيابان نواب صفوي واقع گرديده و از توع آبينه چهار ايواني مي‌باشد بنا از دو طبقه مشتمل بر ۱۰۴ حجره ساخته شده و در جلو هر حجره عرفه‌اي مشرف بر صحن وسيع مدرسه مي‌باشد. براساس كتيبه سر در مدرسه تاريخ بنا سال ۱۰۷۷ هجري و باني آن عباس خان بيگلر بيگي بوده است بناي مدرسه عباسقلي خان تماما آجري و تزئينات آن شامل كاشي مقرنس و كتيبه در سر در ورودي راهرو ايوان جنوبي مي‌باشد. مدرسه عباسقلي‌خان در سحال حاضر جهت تعليم و اسكان طلبه علوم ديني مورد استفاده قرار مي‌گيرد سا لگذشته ايوان ورودي به دليل تعريض خيابان به همت آستان‌قدس رضوي جابجا شده است.
۸- مصلي مشهد :
بناي مصلي در فاصله يك كيلومتري ضلع شرقي ميدان پنجراه پائين خيابان معرسوف به نواب صفوي در كنار بلوار مصلي واقع است ظاهرا در گذشته اين بنا از نظر موقعيت در مكان قرار داشته كه نظر هر مسافر يا زابئر تازه وارد در عزيمت به مشهد مقدس را از بيرون حصار شهر به سوي دروازه پائين خيابان بخود جلب مي‌نموده است. مصلي از نظر نقشه وطرح كلي ساختمان شامل ايواني مرتفع و دو ايوانچه منتهي به فضاهاي چهار ضلعي در طرسفين بصورت قرينه است كه ايوان آن رو به قبله و بر فراز فضاهاي مربع يا رواق گنبدهايي كم خيز بنا شده است. تنها محراب بنا در ديوار انتهايي ايوان رو به قبله ايجاد شده و علاوه بر دارابودن تزئينات متنوع نام معمار حاجي شجاع‌بناي اصفهان در كتيبه پيشاني آن نقش شده است در بخش انتهايي تزئينات لبه طاق ايوان ودر دو سوي آن اشعاري به فارسي با قلم شيواي نستعليق به رنگ زرد بر زمينه آبي نگارش يافته كه ماده تاريخ ايجاد بنا در ابيات آن نهفته است. به استناد اين كتيبه بناي مصلي در زمان شاه سليمان از سلاطين صفويه در سنه ۱۰۸۷ ه. ق بنيان گرديده است
۹- رباط طرق :
رباط تاريخي موسوم به طرق بلحاظ موقعيت در ناحيه‌اي به همين نام در بخش تبادكان واقع شده است. محمد حسن خان صنيع‌الدوله در مطلع الشمس بناي ويران آن را به شاه عباس صفوي نسبت داده و بناي ديگر آن كه الحاقي به نخستين رباط بوده متعلق به زمان حكمراني شاه سليمان صفوي است و هوتوم شيندار سياح اروپائي نيز در سفرنامه خود بناي اين رباط را به شاه صفوي نسبت داده است. رباط طرق بنايي است دو ايواني كه اولين فضا بصورت تابستاني مورد استفاده قرار گرفته و به همت شخصي بنام اسكندر بيك فراشباشي ميرزا محمد قوام الدوله.دومين بنا الحاقي است و داراي طرح و نقشهاي مربع شكل است و بنايي كه اسكند بيك بنا نهاد و به منزله جلو خان و بهاربند كاروانسراي شاه سليمان بوده است در كتيبه‌اي كه بر روي سنگ به قلم شيوه‌اي نستعليق در كاروانسراي شاه سليمان مسطور است باني آن محمد تقي كرماني معرفي كرماني معرفي گرديده و تاريخ آن ۱۰۸۰ ه.ق.
۱۰- بقعه تاريخي امام زاده يحيي :
بقعه متبركه امامزاده يحيي در يك كيلومتري روستاي ميامي در فاصله حدود ۵۰ كيلومتري مشهد قرار دارد. بر سر در ورودي بقعه نگاشته شده امامزاده بر حق يحيي بن‌حسين ذوالدمعه اين زيدالشهيد بن الامام زين العابدين ابن الحسين ابن علي بن ابيطالب كرم الله وجهه.امامزاده يحيي از فرزندان و نواده امام زين العابدين است كه در سال ۱۰۷ ه. ق چشم به جهان گشود و بعد از نمود ساله مبارزه بر عليه بني‌اميه بدليل نداشتن امنيت جاني از نينوا به مدائي رفت و از آنجا به خراسان هجرت نمود و سرانجام در جوزجان از توابع خراسان سال ۱۲۵ ه. ق به سن هجده سالگي به شهادت رسيد باستناد كتيبه موجود بنا در سال ۹۳۷ ه. ق به همت شخصيت بر جسته و صاحب منصبي بر پا شد. بناي آرامگاه داراي پلكانهاي عريضي است كه در شيب بلندي ايجاد شده است در مجاورت بناي بقعه نيز امكاناتي از قبيل اتاق و محل اسكان موقت، فروشگاه براي زائران در نظر گرفته شده است همچنين در نزديكي بنا چشمه آب معدني در دامنه كوه جريان دارد امروزه اين مكان بعنوان محل زيارتگاه و تفرجگاه مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
۱۱- روستاي تاريخي پاژ :
روستاي پاژ در پانزده كيلومتري شمال شهر مشهد در تقاطع جاده كارده به كلات نادري واقع شده است به استناد متون تاريخي و ادبي بر جاي مانده اين روستا زادگاه حكيم ابوالقاسم فردوسي است بطوريكه نگاشته‌اند حكيم حماسه سراي ايران در سال ۳۲۹ يا ۳۳۰ هجري قمري در همين روستا چشم به جهان گشود و در سن ۳۰ سالگي نظم شاهنامه را آغاز و پس از مصرف ۳۵ سال اشعار حماسي خود را بنام شاهنامه به پايان رسانيد و به روايت مشهور سال ۴۱۶ ه. ق به ديار باقي شتافت روستاي فعلي پاژ دااري ۸۰۰ هكتار مساحت است كه از مجموع آن حدوداً ۴ هكتار به بخش مسكوني اختصاص يافته است بسخشي از فضاي مسكوني روستا در ميان آن و بقيه بر وري تپه‌اي موسوم به قلعه بلند مكانيكه بنظر مي‌رسد در گذشته محل اصلي و هسته مركزي دهكده پاژ بوده قار دارد زيرا پيرامون آن تا چندي قبل خندقي وجود داشت كه جهت ممانعت از پيشروي مهاجمين آن را پر از آب مي‌تموده‌اند بجز تپه موجود در فاصله تقريبي پانصد متر از پشته اوليه بلندديگري نمايان است كه در نزد اهالي به قلعه كهنه پاژ معروف است سفالهاي رنگارنگ و لعابدار پاركنده بر روي اين بلندي نشانه اي از تداوم مدنيت پاژ در سدهاي اوليه بعد از اسلام تا قرن نهم و دهم هجري است.
۱۲- ميل اخنگان :
بناي ميل اخنگان بفاصله ۲۲ كيلومتري ضلع شمالي شهر مشهد بركناره جاده توس به پاژ زاده‌گاه فردوسي بزرگ و مجاورت روستايي به همان نام واقع شده است بنا بر روايات متون كهم در نزديكي ميل واقع در مدخل دره كارده در سده چهارم هجري نبردي بسيار خونين بين واليان و حكام قبلي خراسان و سلطان محمود غزنوي دري داده است اين بنا برج مقبره‌اي به ارتفاع ۱۷ متر است كه بر روي سكوي مدور با هشت نيم ضلعي قرار گرفته و از داخل بصورت هشت گوشه و نماي خراجي آن علاوه بر دارا بوبدن شكل مدور با هشت نيم ستون الحاقي تزئين گرديده است بر راس بنا گنبدي از نوع مخروطي رك قرار گرسفته با كاشيهاي لاجوردي و فيروزه‌اي در نوارهاي افقي تزئين شده است علي رغم اينكه هويت مدفون در اين بنا مشخص نيست برخي از منابع آن را ساخته‌اي بر فراز مدفن دختر هندي مي‌دنند كه در راه زيارت دار فاني را وداع گفته است كه قرائت آن ممكن نگرديدخ عده‌اي را بر اين اعتقاد استوار نمود كه اين محل قبر گوهر تاج خواهر گوهرشاد آغاز تيموري است ام برخي از محققين به استناد نقوش زنانه گلهاي مينايي سطح بنا بر اين بوارند كه اين ميل براي آهنگان خاتون نامي بنيان شده است، اما بطور كلي معماري اين اثر ميلهاي دوران تيموري را القاء مي‌نمايد.
۱۳- رباط فخر داود :
رباط فخر داود در زمان رونق و آباداني خود يكي از توقفگاههاي كاروانيان در راه قديم خراسان محسوب مي‌شد كه به سبب سر پوشيده بودن و دارا بودن امكانات رفاهي از اهميت سبسياري به ويژه در فصل سرما و يخبندان برخوردار بوده است به نحوي كه در سفرنامه ها و متون بر جاي مانده از اين مكان ياد شده است. اين رباط با مساحت ۸۵۳ متر مربع از نوع كاروانسراهاي كوهستاني است ورودي بنا در جبهه جنوبي شامل ايواني رفيع مي‌باشد كه با طاق گهواره‌اي پوشش يافته است. در طرفين هشتي ورودي اتاقهاي مخصوص نگهبانان ايجاد شده كه حراست و مراقبت از اوضاع و احوال اين بنا را به عهده داشته انداز قسمتهاي قابل توجه رباط مزقلهاي تيراندازي تيركش در بخش فوقاني شاه نشين‌ها و اتاقهاي ضلع جنوبي بنا است كه اين عناصر علاوه بر كاربرد اصلي، نقاطي باري تأمين نور فضاهاي مذكور نيز بوده است بجز پوشش مياني واقع در فضاي هشتي بقيه پوششها به صورت كلمبو اجرا شده است. نماي بيروني رباط علاوه بر ديوار اصي برجهاي ديده باني دايره‌هاي شكل و طاق نما بوده كه اين اجزا و عناصر معماري شكوه خاصي به آن بخشيده است. وجود آب انبار بزرگي كه ر فضاي داخلي رباط در مجاورت ايوان ورودي قرار دارد اقامت كاروانيان را بدر اين مكان ممكن مي‌ساخته است ويژگيهاي معماري اين رباط به ويژه ايوان رفيع و ساختار برجهاي نگهباني آن و همچنين نحوه آجر چيني بنا نشان از خصوصيات معماري دوره تيموري دارد كه احتمالاً در دورانهاي بعدي نيز مرمتهاي در آن صورت گرفته است.
۱۴- مسجد جامع گوهرشاد :
اين بنا كه در مجموعه معماري حرم مطهر اما رضا(ع) واقع است از ضلع شمالي به دارالسياده به دار الحفاظ از سمت جنوب به صحن قدس و از غرب به صحن امام و از جهت شرق به سمت شيخ بهايي محدود است مسجد گوهرشاد به همت گوهرشاد آغاز دختر امير غياث الدين ترخان در دوران حكمراني همسرش شاهرخ بن تيمور گوركاني و فرمانروايي بايستقر در خراسان در سنه ۸۱۸ ه. ق توسط معمار چيره دست عصر تيموري قوام الدين بن زيدالدين بن طيان شيرازي با استفاده از آجر و گج‌پي ريزي گرديد و بعد از سه سال ساختمان آن به اتمام رسيد اين بنا مذهبي مشتمل بر چهار ايوان، گنبد فيروزه‌اي و ... دو گلدسته زيبا در دو سوي ايوان جنوبي مسوم به مقصوره به عنوان وسيع‌ترين و مرتفعترين ايوان اين مسجد است كه فضاي آن داراي مقرنس كاري و كاشيكاري بسيار زيبايي است ايوان شمالي مسجد گوهرشاد يا دار السياده نيز با توجه به كتيبه پيشاني سر در به سال ۱۰۸۷ ه.ق در زمان شاه سليمان صفوي بنا گرديده است.
۱۵- آرامگاه فردوسي :
آرامگاه حكيم ابوالقاسم فردوسي توسي در ميان باغي مصفا به فاصله ۲۰ كيلومتري شمال شهر مشهد واقع شده است. علاوه بر وجود خبري به چندان موثق از ايجاد نخستين بنا بر مدفن حكيم توسط ارسلان جاذب سپهدار توس ظاهرا نظامي عروضي در سنه ۵۱۰ ه.ق گور وي را در توس زيارت كرده است اما جستجوي قطعي براي يافتن محل دقيق آرامگاه به امر آصف الدوله در دوره قاجار آغاز گرديد و پس از آن بنايي آجري بر فراز مقبره وي در مجاورت دروازه رزان ساخته شد كه بعدها بروي به ويراني نهاد. در سال ۱۳۱۳ شمسي همزمان با برگزاري جشن هزار فردوسي اولين بنا با طرح جديد افتستاح گرديد كه به علت عذم رعايت اصول فني نشست كرد و بعد از آن ساختمان فعلي كه الهام گرفته اس شيوه معماري هخامنشي به ويژه آرامگاه كوروش بود در سال ۱۳۴۲ آغاز و در سال ۱۳۴۶ ه.ق خاتمه يافت.نماي بيروني بنا شامل عناصر تزئيني هخامنشي به خصوص ستونها و سرستونها است و اشعاري كه بر اضلاع چهارگانه بنا نگاشته شده از حكيم فردوسي و معرف انديشه و شخصيت وي مي‌باشد. بخش فوقاني بنا بصورت مجوف و توخالي ساخته شده و فضاي داخلي آن نيز علاوه بر الهام گرفتن از معماري دوه اشكاني شامل ۲۰ ستون مرمري در پائين و ۸ ستون در بخش فوقاني است. در بخشهايي از آرامگاه نيز ديوارنگاره‌هايي از فريدون صديقي نصب گرديده كه نمايش صحنه هايي از روايات شاهنامه است.
۱۶- مقبره پير پالان دوز :
در سمت شمال شرقي حرم مطهر و ابتداي خيابان نواب صفوي (پائين خيابان) بنايي آجري با گنبد فيروزه‌اي وجود دارد كه به دليل مرمت و ساماندهي آن در سالهاي اخير جديد الاحداث به نظر مي‌رسد در صورتيكه بناي اوليه بقعه در زمان شاه محمد خدا بنده (پدرشاه عباس صفوي) معروف به پير پالاندوز بساخته شده است اين بنا در حال حاضر داراي يك ايوان ورودي گنبدي با ساقه استوانه‌اي و بلند مي‌باشد ديوارها در نماي بيروني با طاقنماها، قابها و لجكيهاي كاشكاري و زيبا زينت يافته و در درون نقشهاي زيباي هندسي و ترنجها، آنرا آراسته‌اند.
۱۷- مقبره نادرشاه افشار :
بناي فعلي آرامگاه نادر در ميان باعي وسيع و سرسبز در چهارراه شها شهر مشهد واقع است براساس روايات تاريخي نظر به كينه‌اي كه آقا محمدخان قاجار نسبت به نادرشاه و پسرش داشت مقبره قديمي وي را كه در زمان حيات خود ساخته بود با بي‌احترامي تمام ويران نموده و بعد از اينكه استخوانهايش را از قبر بيرون آورد به تهران پايتخت خود فرستاد به گونه اي كه محل مقبره به كاروانسراي بزرگي مبسدل گشت پس از اين واقعه احمد قوام به اهتمام عده اي از فرهنگ دوستان ايران در سال ۱۲۹۲ ه.ق آرامگاهي براي نادر ساخت اما بناي فعلي بين ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰ ه. ش توسط انجمن آثار ملي ايران با طرح و نقشه مهندس سيحون با استفاده از سنگهاي گرانيت كوهسنگي و آهن و سيمان بر مدفن وي ايجاد گرديد بر فراز بناي آرابمگاه نيز مجسمه نادرشاه افشار سوار بر اسب در حال حمله و سربازان وي لقب شده كه اين اثر هنري در كارخانه بروني ايتاليا مفرغ ريزي گرديده و از كارهاي منحصر به فرد استاد فريدون صديقي است. آرامگاه كلنل محمد تقي خان پسيان نيز در همين باغ واقع است.
۱۸- گنبد خشتي :
بناي تاريخي گنبد خشتي در چهار سوي محله اي قديمي به نام نوعان در ابتداي خيابان طبرسي مشهد واقع شده است بنا به روايت نوغان با گسترش شهر مشهد به ويژه از قرن نهم هجري به بعد رونق پيشين خود را از دست داد و تدريج از وسعت و اهميت آن كاسته شد و تنها محله اي از آن باقي ماند اين آرامگاه منسوب به امامزاده سلطان محمد از نوادگان امام سجاد (ع) است كه نسب ايشان با چند واسطه به آن حضرت مي‌رسد.در برخي از منافع وفات وي را ۸۳۲ ه. ق نگاشته‌اند بناي فعلي بر مزار امامزاده در عهد صفويه به امر شاه عباس اول بنيان گرديده است ام برخي از محققان اين بقعه را به سلطان محمد خدابنده نسبت مي‌دهند. معماري بنا مشتمل بر فضاي ورودي، راق چهار ضلعي و فضاي شاه نشين است بنا داراي سرمايه‌اي است كه از طريق بدالان پيرامون بنا درو زده و به محل مقبره سلطان محمد منتهي مي‌گردد. اين بنا داراي دو كتيبه قرآني است كه مزين به آياتي از سوره ملك و واقعه مي‌باشند كه يكي نماي چهار طاق و ديگري گنبد را از داخل دور مي‌زند و گردش زيبايي از اسلميي طلايي رنگ آنها را در بر گرفته است كه در بخشهاي تخريب شده باز سازي شده‌اند.
۱۹- گنبد سبز:
بقعه گنبد سبز در اواسط خيابان آخوند خراساني مشهد در ميداني به همين نام واقع شده است به گواهي اسناد تاريخي و سفرسنامه هاي موجود بيش از احداث خيابانها و معابر جديد شهر بقعه در ميان باغي وسيع كه ارگ و دارالمكمه در ضلع غربي آن و قبرستان مير هوا در قسمت شرقي آن بوده قرار داشته است. گويا علي رغم پافشاري علماء و روحانيون در خصوص حفاظت از بنا به خاطر شخصيت مدفون و احترام به آن در سال ۱۳۱۶ دستور تخريب بقعه از سوي استاندا وقت صادر شد كه با شروع جزئيات سياسي شهريور ۱۳۲۰ ناكام ماند پس از مدتي نيز مقارن با گسترش و توسعه مشهد اطراف آن بصورت ميدان طراحي گرديد. اين نبا بقولي مدفنس محمد مسومن عارف حكيم قرن نهم هجري است. درستي مشخص نيست كه سه شخصيت خراساني كه در متون با نام محمد مومن شناسايي شده‌اند كداميك در اين بنا مدفونند باستناد قراين تاريخي بقعه در سال ۱۰۱۱ هجري ساخته شده و كتبيه‌اي كه به قلم زيبايي ثلث از زمان شاه عباس دوم بر جاي مانده نشان مي‌دهد احتمالا بنا به سال ۱۰۹۱ ه.ق مرمت شده است گنبد سبز ازداخل ساختاري چهار ضلعي و در نماي بيروني بدليل وجود طاقنماهاي دو اشكوبه زواياي آن شكل هشت گوشه است كه با اجياد فيلپوشها در فضاي داخلي نقشه چهار ضلهي بنا تبديل به عنصر معماري مدور گرديده و گنبد فيروزه‌اي رنگ زيبائي برفراز آن قرار گرفته است. پايه‌هاي اطراف طاقها تاپيشاني بنا و بخش فوقاني ازاره‌هاي پيرامون نماي خارجي آن مزين به كاشيهاي معرسق و متنوعي است كه علاوه بر زيبسائي بيانگر شيوه تزئيني دروه صفويه است نتايج كاوشهاي باستانشناسي در داخل گنبد سبز نشان مي‌دهد كه بنا بر فرازب دو سردابه كوچك و بزرگ تدفيني مجاور همديگر كه داراي بقاياي انساني بوده‌اند ساخته شده است همچنين داخل اين سردابه‌ها قطعات پراكنده سفال لعابدار برنگهاي سبز، آبي، سفيد آبي، فيروزه‌اي و قهوه‌اي جمع‌آوري گرديد.
اطلاعات موزه ها در مشهد[ویرایش]
۱.موزه توس :
موزه توس در مجموعه فرهنگي باغ آرامگاه فردوسي قرار داردساختمان اين موزه در سال ۱۳۴۷ براي چايخانه سنتي توسط مهندس سيحون طراحي و ساخته شده است پس از افتتاح آرامگاه و بزرگداشت هزاره فردوسي نياز به مكاني بودب تابتواند آثار و اشياي اهدايي به آرامگاه و ديگر آثار تاريخي مكشوفه اي از شهر توس را نمايش بگذارد به همين منظور در سال ۱۳۶۱ خورشيدي اين بنا تبديل به موزه توس گرديد.
اشياي موزه به چهار بخش تقسيم مي شود:
بخش اول : آثاري كه رد اثر كاوشهاي باستان شناسي از دشت توس به دست آمده‌اند كه شامل انواع قطعات سفال دوره اسلامي و پيش از اسلام و سكه‌هاي طلا و نقره دوره اسلامي و ... هستند.
بخش دوم : شامل آثاري است كه تجلي گر روح حماسي و پهلواني شاهنانه هستند. انواع وسايل سواركاري شامل سپر، گرز، تيرو كمان، وسايل موسيقي و رزمي كه از آنها در شاهنامه بسيار نام برده شده است از اين جمله‌اند.
بخش سوم : اشيايي كه در عصر و زمان فردوسي (قرن ۴و ۵ هجري) خلق شده‌اند. اين بخش شامل انواع ظروف سفالي لعاب‌دارو بدون لعاب و ظروف مفرغي است.
بخش چهارم : در برگيرنده اشيايي اهدايي است انواعتابلوهاي نقاشي از چهره فردوسي، آثار نقاشي استاد علي رخساز از داستان‌هاي شاهنامه، انواع فرش و قاليچه وانواع هنرهاي ظريفه اين بخش را تشكيل مي‌دهند. اين موزه به دليل پاره‌اي از تعميرات نياز به طراحي و غني شدن اشياي موجود، فعلا به صورت نمايشگاه اداره مي‌شود.
۲.موزه نادري :
موزه نادري در قسمت اصلي بناي يادبود آرامگاه نادرشاه افشار در دو تالار به منظور معرفي آثار تاريخي اين دوره شكل گرسفته است. اين بنا به همت انجمن آثارملي در سال ۱۳۴۲ خورشيدي توسط مهندس هوشنگ سبحون طراحي و ساخته شده است چشم‌انداز خارجي بنا تنديس نادرشاه سوار بر اسب به سبهمراه تني چند از سربازانش بر فراز يك حجم سنگي مرتفع توسط مجسمه ساز شهير ايرني زنده ياد استاد ابوالحسن صديقي ساخته شده است. تالار شماره ۱ : اين تالار به انواع سلاسح‌هاي دوره افشاريه، تابسلوهاي نقاشي از نادر و صحنه هاي جنگ،وسايل سواركاري مانند زين سو برگ اسب از دوره افشاريه تا قاجاريه، چند نسخه خطي ساز جمله تاريخ هانگشاي نادري و دو شمشير متعلق به نادر اختصاص دارد كه روي يكي كلمه السلطان نادر حك شده و روي ديگر اين بيت شعر طلاكوب شده است:
شاه شاهان نادر صاحب قران هست سلطان بسر ساطين جهان
اين شمشير در دشت مغان به سال ۱۱۴۸ هجري در روز تاجگذاري نادر از طرفس ملت ايران به وي هديه شده است تالار شماره ۲ : اين تالار در سال ۱۳۷۳ به مجموعه اضافه شد و در آن انواع سكه ظروف و ديگر اشياي اهدايي از دوره صفويه تا معاصر به نمايش درآمده است.
۳.موزه آب :
اين موزه توسط اداره آب منطقه‌اي خراسان مشهد در ۱۲ بهمن ۱۳۷۸ افتتاح شده است بررسي، شناخت و معرفي سازه‌هاي آبي قديمي استان نظير سدها، قنوات، قنات‌هاي قديمي شهرستان گناباد با قدمت ۲۵۰۰ ساله، آب انبارها، يخدان‌ها، پل بندهها، شيوه‌هاي آبياري سنتي، معرفي سير پيشرفت صنعت آب از گذشته تاب ه حال طرح مردم شناسي آب و جمع‌آوري اطلاعات و مستندات و فرهنگ سنتي آب و آبياري خراسان از اهداف تشكيل اين موزه است. در اين موزه ابزار و ادات قديمي و معاصر مرتبط با آب نظير فنجان آندازه‌گيري آب، خمره‌هاي آب شرب لوله‌هاي انتقال آب، ماكت سدها، تصاوير مختلفي از آب انبارها و .. به نمايش درآمده سات اين گنجينه داراي كتابخانه نيز مي‌باشد.
۴.موزه علوم و تاريخ طبيعي مشهد :
اين موزه در سال ۱۳۷۵ به همت مركز تربيت معلم شهيد بهشتي تشكيل و در سال ۱۳۷۷ زير نظر اداره كل آموزش و پرورش خراسان رسما افتتاح شد فضاي داخلي موزه در دو طبقه با ۴ سالن و ۲۴ غرفه ارائه كننده اشياي موزه در ۶ بخش است. فيزيك : در اين بخش سعي شده است با بازسازي پديده‌هاي طبيعي و آزمايش‌هاي علمي گامي در جهت شناخت اين علم برداشته شود. فيزيك در ۲ سالن به نمايش درآمده است. سالن اول اختصاص به نور دارد. غرفه‌هاي خطاي ديد افلاك نما و ديگر وسايل آموزشي در اين سالن ور تعرض دير هستند. سالن دوم را غرفه‌هاي مكانيك، سيالات، صوت، الكتريسيته و مغناطيس در بر گرفته است. حيات وحش: در اين بخش انواع جانوران، پرندگان و پستانداران بومي و غير بومي در گونه‌هاي مختلف به صورت تاكسيدرمي شده به نمايش در آمده‌اند. زمين شناسي : اين بخش در برگيرنده انواع سنگ و فسيل و كان‌هاي صنعتي و اطلاعات مربوط به آنها است. جغرافيا: در اين بخش نقشه قاره‌ها، كشور ايران استان خراسان و ... به نمايش در آمده است. زيست شناسي: در اين بخش در سه زمنيه بدن انسان، جانور شناسي و گياه‌شناسي تسحقيق شده است. در غرفه بدن انسان ساختار و عملكرد دستگاه‌هاي مختلف بدن معرفي شده است. در غرفه جانور شناسي، كلكسيون‌هاي مختلفي از نمونه‌هاي جانوري مانند حشرات، صدف‌ها،خزندگان و چنين حيوانات به نمايش درآمده است. در غرفه گياه شاسي انواع گياهان داراويي، قارچ‌ها و بذر گياهان عرضه شدعه است. دفاع مقدس : در اين بخش قسمتي از ادوات و تجهيزات انفرادي و وسايل شخصي شهدا و رزمندگان به نمايش درآمده است.
۵.موزه بزرگ تاريخ طبيعي خراسان :
عمليات تشكيل اين موزه به همت دانشگاه فردوسي مشهد از سال ۱۳۷۹ شروع شده و به اين منظور ساختماني با سه طبقه با زيربناي بيش از ۱۰۰۰ متر اختصاص يافتبه است اين موزه در برگيرنده بخش هاي مختلفي همچون جانور شناسي، گياه شناسي، زمين شناسي، ديرين شناسي، مردم شناسي و اطلاعات و انتشارات است. در زيرزمين اين ساختمان نمايشگاه زمين شناسي و آب زيان،كارگاه تاكسيدرمي و آماده‌سازي، آزمايشگاه شناسايي جاي دارد.
در طبقه هم كف موزه نمايشگاه و مخزن مهره داران و بي‌مهرگان و مخزن اصلي قرار گرفته و براي طبقه اول كلاس، نمايش فيلم و اسلايد. رايانه و آزمايشگاه پيش‌بيني شده است.
