اَتشونی
زمستان سرد با چاشنی گرم «اَتشونی»
«اَتشونی» از رسوم و سنت‌های قدیمی مردم خراسان‌جنوبی است که بیشتر در شب‌های بلند و سرد زمستان گرمابخش محافل خانوادگی است.
آفتاب: شرایط اقلیمی خاص حاکم بر منطقه‌ی خراسان‌جنوبی و سایر شرایط تأثیرگذار از مردم این استان انسا‌ن‌های خونگرم و مهمان‌نواز ساخته است که در طول ایام سال به بهانه‌های مختلف دور هم جمع شده و سنت حسنه صله رحم را به بهترین شکل به جا آورند.
در فرهنگ عامه
خراسان‌جنوبی به طور معمول فصل زمستان را به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌کنند که در فرهنگ بومی استان به آن «چله کلو و خرد» گفته می‌شود.
«چله بزرگ» از ابتدای دی تا دهم بهمن است و «چله کوچک» اگر چه از اسم چله برخوردار است اما از ۱۰ بهمن تا آخر آن و فقط ۲۰ روز است.
تقویم کشاورزی و دامداری (کار و شغل) هم در این فصل به‌علت سرما و ماندن گوسفندان در روستا نامگذاری متفاوتی دارد حتی بردن گوسفندان پس از اتمام فصل سرما به چرا، دارای آداب و رسوم خاصی بوده است.
از آنجایی که فصل زمستان کشت و کاری انجام نمی‌شود بیشتر مردم روستاها در منازلشان هستند و برای کشاورزی در سایر ایام سال برنامه‌ریزی می‌کنند، هم‌فکری برای تقسیم‌بندی آب یا تغییر نوبت آبیاری از برنامه‌های روستائیان در فصل زمستان است.
یکی از اموری که در فصل زمستان مورد توجه روستائیان است آغاز چرای دام از ابتدای اسفند است از این‌رو تعیین مزد چوپان و ... در این فصل انجام و بردن گوسفندان توسط چوپان با آداب خاصی انجام می‌شود که با آداب دیگر مناطق کشور تفاوت‌هایی دارد.
«آتشونی»، همراه همیشگی شب‌های زمستانی مردمان کویر
از «چله بزرگ» یا «شو چله»(شب یلدا) که آغازگر فصل زمستان است، مردم خراسان‌جنوبی در تدارک شب‌نشینی‌هایی برای گذراندن شب‌های بلند زمستان هستند که به این آئین «اَتشونی» گفته می‌شود.
گذشته‌های دور رسم بر این بوده است که در شب‌های طولانی زمستان در خانه آتش روشن می‌کردند و در کنار آن به شب‌نشینی (اَتشونی) می‌پرداختند.
در این «اَتشونی‌ها» علاوه‌بر به جا آوردن صله رحم، شعر خوانی، شاهنامه‌خوانی و تفال نیز انجام می‌شد و بزرگ‌ترها و پیرمردهایی که طبع داستان‌گویی داشتند در این شب‌ها داستان‌های محلی را برای حاضران در جمع نقل می‌کردند.
وقتی که شب‌نشینی به پایان می‌رسید، آتش را خاموش می‌کردند، البته معتقد بودند اگر کسی زودتر از دیگر حاضران از شب‌نشینی برگردد، آتش شب‌نشینی را خاموش کرده است.
روشن‌کردن آتش در شب‌های زمستان برای استفاده از گرما و روشنایی آن بوده و وقتی که آتش را خاموش می‌کردند از گرمای زغال آن در کرسی بهره می‌بردند.
کف‌زنی، آئینی شاد و سپید در زمستان خراسان‌جنوبی
مراسم «کف‌زنی» یکی دیگر از آداب و رسوم فصل زمستان و خاص خراسان‌جنوبی است. «کف‌زنی» با استفاده از ریشه‌ی بیخ در شب یلدا یا در دیگر شب‌های فصل زمستان انجام می‌شود و برای این کار ریشه گیاه بیخ را چند بار می‌جوشانند و آب آن را دور می‌ریزند تا تلخی آن گرفته شود.
به گزارش ایسنا، در مرحله بعد، آب جوشیده را در ظرف سفالی می‌ریزند و آن را تا حدی با دسته‌ی گز به هم می‌زنند تا به شکل کف بالا بیاید سپس آن را با آرد پسته، گردو و بادام تزئین می‌کنند و می‌خورند و این مراسم گاهی جنبه‌ی شوخی و ایجاد نشاط پیدا می‌کند.
کف‌زنی هر چند در بیشتر نقاط استان به یک شکل اجرا می‌شود اما به طور عموم در قائن، بیرجند، سربیشه و خوسف بیشتر در شب‌های زمستان این کار را انجام می‌دهند.
البته این رسم بین برخی خانواده‌ها رایج است اما در برخی نقاط استان از بین رفته و برای نسل جوان ناآشناست.
«کوزه‌شکنی» زنگ آخر آئین‌های فصل زمستان در خراسان‌جنوبی
در همه مراسم مربوط به فصل زمستان منطقه نوعی هم‌گرایی بین افراد یک روستا، طایفه یا گروه وجود داشته که موجب ایجاد همدلی، بیان مشکلات و برنامه‌ریزی برای حل آن در این شب‌ها می‌شده است.
در گذشته مراسم «کوزه‌شکنی» در آخرین روزهای فصل زمستان در منطقه بیرجند و قائن انجام می‌شد و هنوز هم در برخی نقاط قائن شاهد اجرای آن هستیم.
در این آئین مردم خراسان‌جنوبی به‌ویژه روستائیان بر اساس سنتی دیرین، کوزه‌ه‌ای کهنه را از زغال پر کرده و از بالای پشت بام به پائین می‌اندازند که معتقدند با این کار تیرگی‌ها و تیره بختی از زندگی‌شان دور می‌شود.
در این آئین زغال‌ها نمادی از تیرگی و تیره بختی‌اند.
در این آئین سنتی پس از شکستن کوزه کهنه حاوی زغال، مردم کوزه‌ای نو را از آب چشمه یا قنات پر می‌کنند و بر سر سفره‌های هفت سین خود می‌گذارند که معتقدند همراه آن پاکی و زلالی را برای زندگی خود به ارمغان می‌آورند .
