بهمنشیر
بَهمَنشیر (نیز بَهَمْشیر ، بَهمِشیر، بحرالماشیر، بَمِشیر)، شاخه ای از
رود کارون و پرآب ترین دهانة آن . طول رود حدود نود کیلومتر، عرض آن حدود ششصد متر، و عمق آن حدود چهار متر است .
از پنج کیلومتری مشرق
خرمشهر (ده کیلومتری سابْلِه ) از رود کارون جدا می شود و از جنوب شرقی خرمشهر
و شمال شرقی
آبادان به موازات اروندرود (شط العرب ) جریان می یابد و به خوربهمنشیر و سپس به خلیج فارس می ریزد.
جزیرة آبادان ، اروندرود و بهمنشیر را از هم جدا می کند (افشار سیستانی ، ۱۳۷۳ ش ، ج ۱، ص ۱۰۵، ۱۰۹ـ۱۱۰؛ افشین ، ج ۱، ص ۲۵۶ـ ۲۵۷؛ کیهان ، ج ۱، ص ۷۷؛ رزم آرا، ج ۶، ص ۶۵؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل مادّه ). به علت زیاد بودن گل و لای ، غالباً مسدود می شود، و جزیره هایی کوچک به وجود می آید. از آنها ابتدا به عنوان مرتع ، و سپس برای کشاورزی می توان سود جست (لوریمر، ج ۷، ص ۲۱۰). اطراف بهمنشیر از نواحی مهم خرماخیز خوزستان به شمار می رود، اما در کرانة غربی آن نسبت به کرانة شرقی ، نخلستانهای بیشتری وجود دارد (افشار سیستانی ، ۱۳۶۶ ش ، ص ۳۸۷؛ همو، ۱۳۷۳ ش ، ج ۲، ص ۷۶۶؛ نجم الدوله ، ص ۹۷). کارون تا قبل از جریان در مجرای بهمنشیر، از مجرای «کور کارون » (رود کور/ شط العمیا) به دریا می ریخت (کرزن ، ج ۲، ص ۴۱۶؛ کیهان ، همانجا).
ظاهراً بهمنشیر، مخفف نام بهمن اردشیر، اولین پادشاه ساسانی ، است که اقدامات بسیاری از او در این ناحیه ثبت شده است (رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج ۱، ص ۷۷۰؛ ابن بلخی ، ص ۶۱). جغرافی نویسان دورة اسلامی ، از بهمنشیر با نام «دُجیل » (دجلة کوچک ) نیز یاد کرده اند (افشار سیستانی ، ۱۳۷۳ ش ، ج ۱، ص ۱۱۰). در قرن چهارم ، مسعودی بهمنشیر را نام فارسیِ دجلة العورا دانسته و ذکر کرده که از مَفْتَح ، اُبُلَّه و عبّادان (آبادان ) می گذشت (ص ۵۲). در حدودالعالم (تألیف ۳۷۲) نیز از دهنه شیر یاد شده که احتمالاً اشاره به بهمنشیر است (ص ۴۵).
در همین سده ، عضدالدوله دیلمی (حک : ۳۳۸ـ۳۷۲)، دومین پادشاه از سلسلة آل بویه ، برای اینکه کشتیها برای رفتن از اهواز به بصره ، شبه جزیرة آبادان را دور نزنند، دستور داد تا از کارون به اروندرود نهری حفر کنند که به «فَم عضدی » معروف شد و بعدها به آن «حَفّار» گفتند ] امروزه مُحرِزی نیز خوانده می شود [ . به این ترتیب ، آب کارون از دو مجرا وارد دریا می شد: یکی از مجرای قدیمی موسوم به بهمنشیر، که از مشرق شبه جزیرة آبادان عبور می کرد و مستقیماً وارد دریا می شد؛ دیگری حفّار که در جنوب غربی خرمشهر وارد شط العرب (اروندرود) می گردید، درنتیجه شبه جزیرة آبادان (نام قدیم آن «میان رودان ») به صورت جزیره درآمد (اقتداری ، ص ۷۳۹ـ۷۴۰).
اروپاییانی که در قرن گذشته به
ایران آمدند، بهمنشیر را مهم یافتند و به آن توجه کردند، از جمله : در ۱۲۵۲/۱۸۳۶، سرگرد ایستکورت با کشتی «فرات » از بهمنشیر عبور کرد و در ۱۲۵۷/ ۱۸۴۱ ستوان سلبی از طریق بهمنشیر از مُحَمَّره (خرمشهر) تا خلیج فارس رفت و کم عمقترین نقطة آن را حدود ۱۸۴ سانتیمتر ذکر کرد (کرزن ، ج ۲، ص ۴۱۵). لایارد نیز از بهمنشیر گذشت و اطلاعاتی ثبت کرد (ص ۲۵۷). انگلیسیها در سالهای ۱۳۰۵/۱۸۸۸ و ۱۳۰۷ـ ۱۳۰۸/ ۱۸۹۰، عمق این رود را اندازه گرفتند و بدین ترتیب غیرعملی بودن حرکت کشتیهای اقیانوس پیما در آن ثابت شد ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ). در ۱۸۹۰، ارسال کالا از محمره به کویت ـ که در آن زمان در دست عثمانی بود ـ معمول بوده است (کرزن ، ج ۲، ص ۶۸۵). لرد کرزن بهمنشیر را بی اندازه مهم دانسته و به دولت انگلیس توصیه کرده که از توجه به آن کوتاهی نکند، و افزوده است که با لایروبی و اقدامات دیگر، می توان آن را به کانال کشتیرانی اختصاصی ایران به رود کارون تبدیل کرد (ج ۲، ص ۴۱۴ـ۴۱۵). وی بهمنشیر را دهانة طبیعی و اصلی کارون می دانست و معتقد بود که در قدیم بهمنشیر دهانة شرقی دجله ، و شط العرب دهانة غربی آن بوده است (ج ۲، ص ۴۱۰، ۴۱۴).
در ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹، دربارة عمیق کردن خوربهمنشیر و زهکشی مردابها بحث شد، به طوری که ایران مستقل از اروندرود به خلیج فارس دسترسی داشته باشد، اما کاری در این زمینه صورت نگرفت ( ایرانیکا ، همانجا). در ۱۳۱۸/ ۱۹۰۰ سر پرسی سایکس ، با کشتی «مالامیر» از بهمنشیر عبور کرد (ج ۲، ص ۲۸۳). در اوایل قرن چهاردهم / بیستم نیز لوریمر شط السَلیک و شط طُرا را از نامهای بهمنشیر ذکر کرده که از نام آبادیهای مجاور رود گرفته شده بود (ج ۷، ص ۲۰۹ـ۲۱۰). غالباً کاهش آب بهمنشیر و اروندرود در تابستان ، موجب ورود آب شور به داخل نهرها و نخلستانها می شود و مشکلاتی به وجود می آورد (سازمان برنامه و بودجه ، ص ۲۷). در دهة ۱۳۵۰ ش ، «مرکز برنامه ریزی آمایش سرزمین »، برای حفاظت کارون از ورود آب شور، پیشنهادهایی کرد که برای عملی کردن آنها بایستی بر روی رودخانة بهمنشیر نیز اقداماتی می شد (همان ، ص ۸۲ ـ۸۳).
پس از پایان جنگ تحمیلی[ویرایش]
پس از پایان جنگ تحمیلی (۱۳۶۷ ش )، بهمنشیر از اجسام غرق شده و مواد انفجاری پاکسازی شد، و در ۱۳۷۱ش وزارت جهاد سازندگی ، لایروبی بهمنشیر را از ابتدای رودخانه موسوم به «سه شاخه » آغاز کرد، که طبق برآورد، و با لایروبی ده میلیون متر مکعب از بستر رود بهمنشیر، قسمت اول مسیر این رود (از بندر چَویبدِه در سی کیلومتری جنوب شرقی آبادان تا بندر خرمشهر) برای تردد شناورهای باری و صیادی با ظرفیت پنجهزار تن و آبخور سه متر، آماده می شد ( اطلاعات ، ص ۱۴).
منابع[ویرایش]
ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولدآلن نیکلسون ، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش ؛ اطلاعات ، ش ۱۹۸۴۴،۲۸ بهمن ۱۳۷۱؛
ایرج افشار سیستانی ، خوزستان و تمدن دیرینة آن ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛
همو، نگاهی به
خوزستان : مجموعه ای از اوضاع تاریخی ، جغرافیائی ، اجتماعی ، اقتصادی منطقه ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ احمد اقتداری ، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی ، تهران ۱۳۵۹ش ؛
حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران ۱۳۴۰ش ؛
دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران ۱۳۴۵ـ۱۳۷۴ش ؛
حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج ۶: استان ششم ( خوزستان و لرستان )، تهران ۱۳۵۵ش ؛
سازمان برنامه و بودجه . مرکز برنامه ریزی آمایش سرزمین ، توسعة جامعة روستائی ، مطالعات ۸ مورد برگزیده : گزارش مقدماتی ، تهران ۱۳۵۶ش ؛
سر پرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران ۱۳۳۶ ش ؛ جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ .وحید مازندرانی ، تهران ۱۳۶۲ش ؛
مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش ؛
اوستن هنری لایارد، سفرنامة لایارد، یا، ماجراهای اولیه در ایران ، ترجمة مهراب امیری ، تهران ۱۳۶۷ش ؛
علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه و الاشراف ، چاپ دخویه ،لیدن ۱۹۶۷؛
عبدالغفاربن علی محمد نجم الدوله ، سفرنامة خوزستان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران ۱۳۴۱ش ؛
یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bahmanى ¦âr" (by X. de Planhol); J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, ف Oma ¦n and Central Arabia , Buckinghamshire ۱۹۸۶.
پیوند[ویرایش]
معصومه بادنج ؛ بنیاد دائره المعارف اسلامی
