جاجرم
جاجرم استان
خراسان شمالیجاجَرْم، شهرستان و شهری تاریخی در استان خراسان شمالی.محسن احمدی
نام‌گذاری[ویرایش]
جاجرم را معرب جاگرم و اصل آن را «جای گرم» دانسته‌اند (اعتمادالسلطنه، ۴/۱۸۸۹؛ نوبان، ۱۵۳). این شهر را «ارغیان» نیز گفته‌اند و این نام به‌ویژه دربارۀ منطقۀ جاجرم به کار می‌رفته است (لسترنج، ۳۹۲).
شهرستان جاجرم: این شهرستان از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از شمال شرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به شهرستان اسفراین و سبزوار، از جنوب غرب به استان سمنان، و از شمال غرب به استان گلستان محدود می‌گردد. جاجرم که از ۱۳۷۶ش به شهرستان بدل شد (نامه...)، پیش از آن بخشی از شهرستان بجنورد به شمار می‌رفت (سرشماری، پانزده). شهرستان جاجرم بر اساس قانون تقسیمات کشوری، در ۱۳۸۵ش شامل ۳ بخش مرکزی، جلگۀ سنخواست و جلگۀ شوقان، نیز ۶ دهستان و همچنین ۳ شهر به نامهای گرمه جاجرم، سنخواست و شوقان است ( نشریه...، بش ).
جمعیت این شهرستان در ۱۳۸۱ش براساس سرشماری کارگاهی ۶۵۲‘۵۹ نفر بوده است (نامه)، اما در سرشماری ۱۳۸۵ش به ۴۸۳‘۵۸ تن رسید («درگاه...»، بش ). جاجرم در یک منطقۀ نیمه کویری قرار گرفته، و دارای آب و هوای معتدل و مایل به گرم و خشک است (توحیدی، ۱۰۲؛ جعفری، ۳۲۴). تنها رود دائمی جاجرم، کال شور نام دارد که از کوههای جنوبی اسفراین سرچشمه می‌گیرد و از حدود ۸ کیلومتری خاور و جنوب خاوری شهر جاجرم می‌گذرد.
اساس اقتصادی جاجرم بر کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی استوار است. گندم، جو، زیره، پنبه، تره‌بار و میوه‌های سردرختی مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی آنجا ست ( فرهنگ...، ۳۰/۱۱-۱۲). چنین پیدا ست که در منطقۀ جاجرم، از دیرباز، غله و میوه کشت می‌شده، چنان‌که حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق/۱۴م از فراوانی آنها سخن گفته است (ص ۱۵۰). جاجرم دارای بزرگ‌ترین معدن بوکسیت ایران است و این معدن بیش از ۲۰ میلیون تن ذخیرۀ بوکسیت دارد. در ۲۰ خرداد ۱۳۸۲ کارخانۀ آلومینا در نزدیکی معدن مذکور گشایش یافت که از بوکسیت آن در صنایع آلومینیوم‌سازی استفاده می‌شود (معادن ایران، بش ).
جاجرم آثار تاریخی بسیار دارد. آرامگاه علی بن مهزیار، از یاران امام رضا(ع)، مسجد جامع که به سده‌های ۴-۵ ق/۱۰-۱۱م تعلق دارد و بر روی یکی از کاشیهای آن تاریخ ۵۹۶ ق به چشم می‌خورد (توحیدی، ۱۰۳، ۱۰۶)، زیارتگاه معصوم‌زاده زین‌العابدین در سنخواست، آرامگاه دانیال نبی واقع در کوه پیغمبر، آرامگاه خواجه شمس‌الدین جوینی، نیز قلعه‌های خان، پهلوان و جلال‌الدین از آن جمله‌اند (زنده‌دل، ۷۴).
شهر گرمه جاجرم: این شهر که مرکز شهرستان جاجرم است در ۱۳۷۶ش از دو نقطۀ شهری جدا از هم، اما با فاصله‌ای اندک از یکدیگر تشکیل شد و به عنوان مرکز شهرستان جاجرم تعیین گردید ( فرهنگ جغرافیایی، استان خراسان شمالی، ۲۹). گرمه جاجرم در ارتفاع ۹۲۰ متری از سطح دریا قرار گرفته، و بنابر سرشماری عمومی ۱۳۸۵ش، ۲۰۵‘۲۵ تن جمعیت داشته است (پاپلی، ۱۵۸؛ «درگاه»، بش ).
پیشینۀ تاریخی[ویرایش]
یافته‌های باستان‌شناختی در تپه‌ای مصنوعی موسوم به «تپه قلعه» واقع در مرکز شهر جاجرم، دیرینگی زیست انسان در آنجا را به اواخر هزارۀ ۲قم می‌رساند. با این حال، از تاریخ این شهر در پیش از اسلام آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما همین‌قدر می‌دانیم که به سبب واقع بودن بر سر راههای اصلی خراسان، در گذشته از اهمیت و اعتبار بیشتری برخوردار بوده است (نک : توحیدی، ۱۰۲؛ بارتولد، ۱۴۱). جاجرم یا همان ارغیان در سال ۳۰ و یا به روایتی در ۳۱ق به هنگام هجوم تازیان به خراسان به دست عبدالله بن عامر کریز گشوده شد (بلاذری، ۵۶۸؛ ابن اثیر، ۳/۱۲۵). برخی از جغرافی‌نویسان اسلامی در سدۀ ۴ق/۱۰م از جاجرم سخن گفته‌اند؛ چنان‌که در حدود العالم، جاجرم شهرکی بر راه گرگان و بارکدۀ آن نامیده شده (ص ۸۹)، و مقدسی از مسجد زیبا و باروی آن یاد کرده، و افزوده که دارای ۷۰ ده بوده است (ص ۳۱۸)؛ هم در این روزگار، حاکم نیشابوری (د ۴۰۵ق/ ۱۰۱۴م) از جاجرم به عنوان یک ولایت سخن گفته که از جوین آغاز و به جرجان پایان می‌یافته، و دارای روستاهای آباد و بزرگانی نامدار بوده است (ص ۲۱۷). این شهر، در سدۀ ۷ق/۱۳م نیز دارای آبادیهای بسیار و شهری زیبا وصف شده است (یاقوت، ۲/۴). جاجرم به هنگام حملۀ چنگیزخان به ایران، در۶۱۷ ق به دست تولوی (تولی)، از پسران چنگیز گشوده شد (رشیدالدین، ۱/۵۱۹). در ۶۳۳ ق/۱۲۳۶م اوگتای قاآن، ملک بهاءالدین صعلوک (از امرای خراسان) را به حکومت برخی از شهرهای خراسان، از جمله جاجرم گماشت (جوینی، ۲/۲۲۲-۲۲۳). ظاهراً جاجرم به هنگام حملۀ مغولان برخلاف بیشتر شهرهای خراسان از ویرانی مصون مانده، و یا به کلی ویران نشده است، زیرا یک سده پس از آن، حمدالله مستوفی از خانه‌های آراسته و قلعۀ استوار آن سخن گفته است (ص ۱۵۰). در زمان فرمانروایی عبدالرزاق (۷۳۷-۷۳۸ق/۱۳۳۷-۱۳۳۸م) و برادرش وجیه‌الدین مسعود (۷۳۸-۷۴۵ق/۱۳۳۸-۱۳۴۴م)، جاجرم به قلمرو سربه‌داران افزوده شد (دولتشاه، ۲۰۹؛ فصیح، ۳/۵۹). از دهۀ ۷۵۹-۷۶۹ق/ ۱۳۵۸-۱۳۶۸م سکه‌هایی از سربه‌داران در دست است که در جاجرم ضرب شده (اسمیث، ۶۵)، و نیز یک سکۀ نقره‌ای که به تاریخ ۷۳۹ق/۱۳۳۹م در آن شهر ضرب گردیده، آشکار می‌کند که جاجرم در آن روزگار به حدی دارای اهمیت بوده که ضرابخانه‌ای از آن خود داشته است (ییت، ۳۸۴). کلاویخو که در ۸۰۷ ق/۱۴۰۵م، به روزگار امیرتیمور گورکانی از جاجرم دیدار کرده، آنجا را شهری بدون بارو واقع در دشتی در پای کوههایی برهنه و با دژی خشتی بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر وصف کرده است. به گزارش او جاجرم به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش در معرض خطر سیلابهای فصلی قرار داشته است. هنگامی که او در جاجرم به سر می‌برده، نیمی از شهر بر اثر همین سیلابها ویران شده، و به دژ شهر نیز آسیبهایی رسیده بود و سیل همۀ کشتزارهای اطراف شهر را در بر گرفته و شسته بود. به نوشتۀ همو مردم جاجرم برای تأمین آب مصرفی، نهرهایی از کوههای مشرف بر شهر کشیده بودند و آب چشمه‌سارها و برفابه‌هایِ آن کوهها را به شهر هدایت می‌کردند (ص ۱۷۶). شهرهای خراسان از جمله جاجرم پس از سقوط تیموریان تا بر سر کار آمدن صفویان، بر اثر کشمکشهای مدعیان قدرت و تاخت و تازهای ازبکان رو به ویرانی نهاده بودند (نک : اسفزاری، ۲/۳۵۰-۳۵۳). شاهان صفوی در لشکرکشیهای خود به خراسان برای سرکوب ازبکها، از جاجرم به عنوان اردوگاه استفاده می‌کردند (قاضی احمد، ۱۰۸-۱۰۹؛ اسکندربیک، ۱/۴۵۳، ۵۰۸؛ واله، ۱۸۶). در ۱۲۱۰ق/۱۷۹۵م که آقامحمدخان (بنیان‌گذار سلسلۀ قاجار)، برای نظم بخشیدن به خراسان می‌رفت، جاجرم خیمه‌گاه سپاهیان وی گردید (سپهر، ۱/۷۹). همچنین در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م هنگامی که ناصرالدین شاه قاجار به سفر خراسان می‌رفت، در جاجرم توقف نمود. در آن موقع این شهر جزو ابواب جمعی سهام‌الدوله به شمار می‌رفت و کریم داوودخان از سوی او، بر آن شهر حکومت می‌کرد (امین لشکر، ۸۶-۸۷). سیاحانی که در دورۀ قاجاریه از جاجرم دیدار کرده‌اند، آن را شهری با حدود ۵۰۰ خانوار سکنه، با خانه‌هایی گلین و سقفهایی گنبدی شکل وصف کرده‌اند (نک : مک گرگور، ۱۰۵؛ ییت، ۳۸۳-۳۸۵). در آن دوره در مرکز شهر جاجرم ویرانه‌های قلعه‌ای باشکوه موسوم به نارین‌قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز وجود داشته است (همانجاها). این همان قلعه‌ای است که کلاویخو (همانجا) در اوایل سدۀ ۹ق/۱۵م نیز از آن یاد کرده است. مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ اسفزاری، محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، ۱۳۳۹ش؛ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ش؛ امین لشکر، قهرمان، روزنامۀ سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، ۱۳۷۴ش؛ بارتولد، و. و.، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، ۱۳۷۷ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش؛ توحیدی، فائق، «مسجد جاجرم»، اثر، تهران، ۱۳۶۵ش، شم ۱۲، ۱۳، ۱۴؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۹۱۶م؛ حاکم نیشابوری، محمد، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمد بن حسین خلیفۀ نیشابوری، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۷۵ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/ ۱۹۱۳م؛ «درگاه ملی آمار» (نک : مل ، SCI)؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۶۶ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی استان خراسان، تهران، ۱۳۷۷ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، ۱۳۵۳ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بجنورد، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان جاجرم، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۴ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۷ش؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، ۱۳۳۹ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش؛ معادن ایران (نک : مل ۱)؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م؛ نامۀ فرمانداری جاجرم، شم ۲۳۴۰؛ نشریۀ اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۵ش؛ نوبان، مهرالزمان، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان، تهران، ۱۳۷۴ش؛ واله، محمدیوسف، خلد برین، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Clavijo, Embassy to Tamerlane, tr. G. Le Strange, London, ۱۹۲۸; Iran Mining, www.iranmining.com/irm/News/F_View.asp?Did=۴۳۲ & cid=۳۵۲; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, ۱۹۶۶; MacGregor, C. M., Narrative of a Journey Through the Province of Khorassan, London, ۱۸۷۹; SCI, www.sci.org.ir/portal/public/census ۸۵; Smith , J. M., The History of the Sarbadār Dynasty , ۱۳۳۶-۱۳۸۱ A. D.
and its Sources, Paris, ۱۹۷۰; Yate, C., Khurasan and Sistan, Liechtenstein, ۱۹۷۷.
جاجرم؛ تاریخی ترین شهر خراسان شمالی
خبرگزاری شبستان: «جاجرم» با توجه به شرايط آب و هوايي و قدمت تاريخي از قابليت هاي زيادي در زمينه گردشگري و صنايع دستي برخوردار و يکي از مهم ترين مناطق استان از نظر تاريخي است،همچنين وجود مناطق مناسب براي گردشگري از جمله منطقه حفاظت شده مياندشت، چشمه شوقان و کاروان سراي قلي، تأثير مهمي در جذب گردشگران در شهرستان دارد.
خبرگزاری شبستان_ خراسان شمالی؛ شهرستان جاجرم در مسیر ارتباطی استان خراسان شمالی به استان سمنان واقع شده است. با ادامه مسير به سمت بجنورد و پس از ۱۵۰ كيلومتر از آزادشهر به دوراهي چمن بيد می رسید پس از آن وارد جاده فرعی خواهید شد كه تا جاجرم تنها ۸۰ كيلومتر فاصله دارد. این شهرستان از تنوع آب و هوایی خاص برخوردار است. این تنوع در پوشش گیاهی و جانوری آن نیز به چشم می خورد این شهرستان بخشی از زیستگاه یوزپلنگ ایران محسوب شده و در آن حیوانات دیگری همچون مارال، تیهو و گربه وحشی زیست می کنند. شهرستان جاجرم با بررسی های باستان شناسی به عنوان یکی از مراکز شاخص حکومتی ایران زمین در طول ادوار گذشته معرفی شده است. تپه هایی با ارزش باستانی و قدمت ۱۲ هزار ساله همچون قم تپه، تپه پهلوان، تپه حیدران و همچنین آثار تاریخی متعدد همچون مسجد جامع، قلعه سنگی جلال الدین، باغ مزار گرمه و کاروانسراها و رباط هایی نظیر قلی، عشق و قره بیل که در مسیر جاده ابریشم احداث شده، معرف موقعیت و ویژگی خاص منطقه است.
از سوغات مهم اين شهرستان مي‌توان به سمنوي درق، آلو بخارا و ماست چكيده سنخواست، كلاه كركي جاجرم، جوراب و دستگش پشمي جاجرمي اشاره كرد. همچنین انواع صنایع دستی شامل سفره كردي, گليم بافي, معرق چوب, رودوزي سنتي, منبت چوب, تذهيب, نگارگري, چادرشب بافي, ساخت سازهاي سنتي و دوخت البسه محلي از دیگر سوغاتی های این شهرستان به شمار می رود.
مهم ترین جاذبه های گردشگری شهرستان جاجرم:
•موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم:
حمام خزينه اي جاجرم از بناهاي قرون متاخر اسلامی و در بخش مرکزی شهر به فاصله ۵۰متري قلعه قديم جاجرم و در بافت قديمي واقع شده است. مساحت این حمام ۷۰۰مترمربع می باشد. غرفه هاي موجود در موزه سربينه: شامل غرفه استاد حمامي(سر حمومي)و غرفه پوشاک. گرمخانه: شامل غرفه دلاک, غرفه عطاري, غرفه شخصيت هاي جاجرم, غرفه محرم, غرفه باستان شناسي و صنايع دستي است.
•قلعه جلال الدین:
پس از طی چند کیلومتر مسافت از شهر جاجرم به شهر گرمه می رسیم. قلعه جلال الدین در شهر گرمه، بلوار امام رضا علیه السلام واقع است. قلعه به صورت یک شش ضلعی تقریباً منظم روی سطح ناهموار و صخره ای، تپه ای در فاصله نزدیک شهر پر اعتبار و تاریخی جاجرم در قرون ۶ و ۷ هجري قمري احداث شده است. موقعيت جغرافيايي قلعه بر سر راه ارتباطي شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ايران همچون نيشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهميت راهبردي قلعه را دو چندان مي کرد. معرفي جلال الدين هاي شهير تاريخ ايران و پرده خواني به صورت ديجيتال در داخل برجهاي قلعه از ويژگيهاي منحصر به فرد موزه مي باشد. ساير قسمتهاي نمايشي موزه در مسيرهاي بازديد قرارگرفته که اين ويژگي، اين امکان را به بازديد کننده مي دهد که ضمن حرکت درمسير و مرتفع ترين قسمتهاي قلعه، با ويژگيهاي معماري، مصالح بکار رفته، خمره هاي تاريخي بجا مانده از دوران اوليه موجود در ميان راهروها و برجها در طبقه فوقاني از نزديک آشنا شود.
•روستاي هدف گردشگری دشت:
يكي از مناطق خوش آب و هوا و ييلاقي شهرستان جاجرم، روستاي دشت است. اين روستا در فاصله ۱۲۷كيلومتري شهرستان جاجرم و در قسمت شمال غربي شهرستان واقع شده است. وجود آثار تاريخي باارزش چون قزل قلعه و سردابه هاي زيبا و همچنين ارتفاعات و كوههاي مرتفع و نيز سرچشمه هاي پر آب و درختان جنگلي مناطقي چون چشمة جنگلي ييلاق، چشمة گلزار و سرچشمة سردار از مهمترين مناطق ديدني اين روستا به شمار مي آيند.
•پناهگاه حیات وحش میاندشت:
این منطقه با حدود ۸۴ هزار و ۴۳۵ هکتار وسعت در ۱۰ كيلومتري شرق شهرستان جاجرم قرار گرفته است. این منطقه یکی از غنی‌ترین مناطق استپی کشور از نظر تنوع و شمار گونه‌های جانوری است. پوشش گیاهی منطقه بیشتر از گیاهان هالوفیت نظیر گز و خارشتر و ریش بز و تاغ و گون است. روباه معمولی، خرگوش، آنقوت، هوبره، گوسفند وحشی، گرگ، گراز، طرلان، سارگپه پابلند، عقاب شاهی، دلیجه، انواع موش دوپا، سیاه‌گوش، گربه دشتی، گربه پالاس، پلنگ، کفتار راه‌راه، شغال، تشی، زرده‌بر و خارپشت برانت از جانوران شاخص یا دارای جمعیت مناسب این منطقه است. میاندشت اکنون تنها زیستگاه دشتی و عادی یوزپلنگ آسیایی است.
منبع[ویرایش]
مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی جستارهای وابسته[ویرایش]
تقسمیات کشوری شهرستان جاجرم
