خرقان
در پاییزگردی آخر هفته خود، میهمان روستای «خرقان» باشید
سفر > ایرانگردی - حمیدرضا محمدی:
لابد بیشتر شما، این جمله معروف ذکر شده در «تذکره الاولیاء» فرید‌الدین عطار نیشابوری را خوانده و یا شنیده اید که: «هر که در این سرا در آید نانش دهید و از ایمانش مپرسید، چه آن‌کس که به درگاه باری‌تعالی به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد.» این گفته ارزنده، از آن «شیخ ابوالحسن خرقانی» است؛ عارف نامی قرن چهارم و پنجم هجری.
هم اکنون می‌خواهیم شما را به زادگاه شیخ ببريم؛ «قلعه نو خرقان» روستایی که از سوی سازمان بهداشت جهانی به عنوان «روستای سالم» معرفی شده است. فاصله اين روستا تا تهران، چندان زیاد نیست و بنابراین می‌توانید آخر هفته را در آن بگذرانید. به‌ویژه اين روزها که پاييز دارد به پايان مي‌رسد و چه بسا بخواهيد سري هم به جنگل ابر بزنيد. این روستا چند جاذبه تاریخی دارد. شاید بهتر باشد بگوییم كه این سفر، بیشتر جنبه تاریخی و عرفانی دارد. اگر از مشتاقان زيارت آرامگاه بایزید بسطامی هستيد، می‌توانید رنج سفر به آن سوی شاهرود را هم بر خود هموار سازید و به مزار ایشان هم سري بزنيد. با این وجود، خرقان می‌تواند برای یکی دو روز آخر هفته تان، پیشنهاد مناسبی باشد. هرچند که دیگر فصل سرما رسیده و باید تجهیزات ایمنی و البته گرمایشی را به همراه داشته باشید.
از خلقان تا خرقان
«خَرَقان» روستایی است کهن در دشت‌های حوالی شاهرود. روستای قلعه نو مرکز دهستان خرقان از توابع بخش بسطام شهرستان شاهرود است که بنا بر سرشماری سال ۱۳۹۰، ۳ هزار و ۹۲۷ نفر جمعیت را در خود گنجانده است. برخي از پژوهشگران مي‌گويند كه نام این روستا، در ابتدا «خَلقان» بوده که در گذر زمان، حرف «ل» به «ر» تغییر یافته است. «خلقان» به معناي انبوه مردم است و چون در قرن‌هاي گذشته، در این روستا جمعیت زیادی ساکن بودند ،آن را به اين نام خوانده‌اند. البته برخي ديگر از پژوهشگران مي‌گويند كه نام اين روستا از ابتدا همان خرقان به معناي «خرقه‌ها» يا لباس ويژه اهل تصوف بوده‌است. دليل اين نامگذاري هم اين بوده كه اين منطقه از گذشته‌هاي دور محل توليد و خريد و فروش خرقه صوفيان بوده‌است.علامه علی اکبر دهخدا در «لغتنامه» خود، درباره «خرقان» چنین نگاشته است: «نام قریتی از قراء بسطام برسرراه استرآباد است. در آنجا قبر ابوالحسن علی بن احمد است که صاحب کشف و کرامات بوده و به‌عاشورا ۴۲۵ هـ.ق درگذشته است. سمعانی می‌گوید: خرقان نام قریتی بوده که او آن را دیده است، این قریه در دامنه کوه قرار داشته و آن را درختان با میوه نکو بوده است . حازمی آن ر ا با تشدید «راء» یعنی خرّقان ضبط کرده (از معجم البلدان). در منتهی الادب آمده : نام این قریه بدون تحریک «راء» صحیح است یعنی خَرْقان.
[۱] لسترنج در
تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی محل آن را بدین شرح معین می‌کند: در چهارفرسخی بسطام سر راه استرآباد شهر خرقان است که در قرون هفتم و هشتم هجری محلی بااهمیت بوده. حمداﷲ مستوفی گوید: خرقان دهی است از توابع بسطام هوای خوش و آب فراوان دارد و از مزار اکابر، تربت شیخ ابوالحسن خرقانی در آن موضع است.»
زیارت عارف خرقان
«چون من به ولایت «خرقان» آمدم فصاحتم برسید و عبارتم نماند از حشمت آن پیر، تا پنداشتم که از ولایت خود معزول شدم.» ابوالقاسم قشیری، کشف المحجوب (نوشته جُلابی هُجویری)
جاذبه مهم دیدنی و گردشگری روستای قلعه نو خرقان، مزار شیخ ابوالحسن خرقانی است. او که متولد سال ۳۵۲ قمری و متوفا به عاشورای سال ۴۲۵ قمری است، در همين روستا زاده‌شده و درگذشته‌است. خرقاني که از بایزید بسطامی تاسی وتاثير پذیرفته و از ابوالعباس قصاب آملی خرقه گرفته بود، از استادان خواجه عبدالله انصاری به شمار مي‌رفت. خرقانی از جمله مشايخي است که پیرامون شان، داستان‌ها نقل کرده اند. گفته می‌شود، علاوه بر ابوسعید ابوالخیر، ناصرخسرو قبادیانی و ابوعلی سینا، سلطان محمود غزنوی نیز به محضرش شتافته و از او پند گرفته است. عطار نیشابوری در «تذکره الاولیاء» در وصف ابوالحسن خرقاني چنین گفته‌است: «آن آفتاب الهی، آن آسمان نامتناهی، قطب زمان «ابوالحسن خرقانی»، پیشوای اهل طریقت و راهنمای سالکان راه حقیقت. در درگاه حضرت عزت، آشنایی عظیم داشت.»
آرامگاه شیخ که بر تپه ای در شمال روستا قرار گرفته، قطعه سنگی مرمري دارد که اشعاري بر آن حک شده است. این آرامگاه آجری شکل، بنایی مخروطی بوده که در سال ۱۳۵۲، از سوی انجمن آثار ملی، بنا شده است، مجاور مزار شیخ خرقان، مسجدی قرار دارد که در عهد ایلخانان مغول ساخته‌شده اما از بنای اولیه تنها محراب آن بر جای مانده است؛ محرابی که بر خلاف رسم معمول رو به مغرب ساخته شده است. با اين حال، امروزه در اين محل مسجدی با گچبری‌های زیبا بنا شده است. در این مسجد، کتیبه‌هایی از سخنان شیخ به همراه آیاتی از قرآن، به خط ریحان و مزين به نقوش گل و بوته به چشم مي‌خورد.
چند سالي است كه تركيه شيخ خرقاني را به نام خود مصادره كرده و حتي آرامگاه و مسجدي هم به نام او در شهر «قارص» بنا كرده‌است. با معرفي درست اين عارف ايراني و زادگاه او،مي‌توانيم با اين مساله مقابله كنيم.
در مسیر تجارت و فرهنگ
اگر پس از زیارت مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی، مایل بودید كه دیگر جاذبه‌های قلعه نو را هم از نظر بگذرانید، می‌توانید به «کهنه قلعه» و «تپه تاريخي کولي» بروید که ارزش باستان شناختی بالایی دارد. این منطقه که در شرق و شمال شرق آرامگاه قرار دارد، آثاری از دوران پیش از اسلام دارد. در این محدوده گور دخمه‌هایی هم به چشم می‌خورد. بعضی از اين دخمه‌ها شکل تالاری را القا می‌کنند که فاقد تاقچه وگودال بوده و شاید کاربرد آنها با دیگر دخمه‌ها تفاوت داشته باشد. علاوه بر این، در کاوش‌های باستان شناسان، آجرهای لعابدار، سفال‌های داغدار به رنگ قهوه‌ای، سفال‌های نخودی رنگ شامل ظروف ضخیم کنده کاری شده، سفال‌های خاکستری و دسته‌های ظریف ظروف به شکل پرندگان در کنار سفالینه‌هایی از عصر سلجوقی، ایلخانی و تیموری به دست آمده که حكايت از تمرکز جمعیت در این محدوده دارد. در این منطقه، خانه‌هایی نیز برپا است که به عقیده کارشناسان، منزلگاه مریدان و شاگردان خرقانی بوده است. همچنین در غرب و جنوب آرامگاه هم می‌توان بقایای گورستانی را یافت. البته قرار گرفتن خرقان در مسیر گرگان- شاهرود- دامغان، نشان از آن دارد که این منطقه، در پیش از اسلام، به ویژه عهد اشکانیان و ساسانیان، دارای ارتباطات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بوده است. ناگفته نماند که در میانه راه همین روستا و روستای قاسم آباد، تپه ای باستانی به نام «تپه سياه ريگي»هم وجود دارد که به پيش از اسلام بر‌مي‌گردد.
اقامتگاه كاروانيان
یکی از دژهاي خرقان، قلعه «شهرآباد» است که در شمال شرق آن جای گرفته است. این قلعه که اقامتگاه موقت کاروانیان بوده ، قدمتی در حدود ۲۵۰ سال دارد. برای مرمت این قلعه تاکنون اقدام مناسبي صورت نگرفته‌است. وجود چاله‌هایی در قلعه، حاکی از جست‌و‌جوي سارقان برای یافتن اشياي عتیقه است. این قلعه قدیمی كه در فاصله ۱۰۰ متری از جاده قدیم قلعه نو خرقان قرار گرفته ، دژی است متعلق به اواخر دوره قاجار. گفته‌شده كه مردم روستا، براي حفظ جان و مال خود از هجوم و حمله ترکمن‌ها، در اين قلعه ساکن شده‌بودند. وسعت و اهمیت اين روستا تا جایی رسید که ۶۳ سال پیش،به مرکز تمام آبادی‌های منطقه بسطام تبديل شد، اما در گذر ایام، جایگاه گذشته خود را وانهاد.
دیگر چه دارد؟
«معصوم زاده» که مدفن یکی از نوادگان حضرت امام موسی بن جعفر(ع) و مورد احترام اهالی روستا است، در شمال قلعه نو قرار گرفته است. اما این روستا یخدان و آب انبارهایی هم دارد که بازمانده از روزگار قاجار است و به شکل گنبدی و از چوب، خشت و گل، بنا شده است. حمام سنتی هم از دیگر دیدنی‌های اين روستا به شمار می‌رود.
بافت روستا
بافت مسکونی روستای قلعه نو خرقان، متراکم است كه اصلی ترین دلیل آن، قرارگرفتن روستا بر شیب نسبتا ملایم کوهستان است. خانه‌های روستا، سقف‌هایی شیروانی داشته و دیوارهای‌شان نیز کاهگلی است. با وجود آن که بافت گردشگرپسند روستا که یادآور حال و هوای قدیمی آن است، از گل، سنگ، خشت، چوب و آجر شکل گرفته اما متاسفانه به مرور زمان، از سيمان، آجر، گچ و تيرآهن پوشيده‌مي‌شوند.
با عشایر همنشین شوید
همین جا بد نیست به جاذبه مردم شناسانه این روستا هم اشاره ای داشته باشیم. در ۹ کیلومتری شمال روستا، «اتراق‌گاه عشایر» قرار گرفته که جذابیت بالایی برای گردشگران شهرنشین دارد. خانواده هاي محمد بيگي، حسيني، خاني، نوري، رضوي و عبداللهي هر ساله براي تعليف دام هاي خود به اين ناحيه ييلاقي خوش آب و هوا کوچ کرده و به مدت چهار ماه در آن اتراق مي‌کنند. اگر توانستید، ساعتی یا شبی، با این مردم غیور، هم کاسه شوید، می‌توانید لبنيات، گوشت و نان تازه و سالم را به خانه ببرید.ژ
دمی با طبیعت
این روستا که در دامنه جنوب شرقی رشته کوه البرز واقع شده ، به لحاظ توپوگرافی (شکل فیزیکی زمین) در شرایط پایکوهی قرار گرفته است. همین وضعیت، شرایط اقلیمی معتدل نسبتا سردی را براي آن رقم زده است زمستان‌های منطقه سرد و تابستان هایش معتدل است. این روستا، از شرق به سیاه کوه (جبال میامی) و از شمال شرق به زرین کوه منتهی می‌شود و شمال غربش را هم کوه‌های بیدر و برون برون در برمی گیرد که ارتفاع آنها، ۱۴۶۰ متر از سطح دریاست. جنوب و غرب این روستا به شاهرود می‌رسد و شمال آن نیز به هفت کیلومتری جاده شوسه منتهی به روستا و جنگل ابر محدود می‌شود. البته از شرق هم به دو کیلومتری جاده اصلی شاهرود به آزادشهر منتهی مي‌شود.اگرچه در گذشته، قلعه نو، دارای ۷۰ رشته قنات بوده اما اکنون جز دو رشته «بیدر» و «برون برون»، بقیه آنها خشک شده اند. روستاییان از اين قنات‌ها براي آشاميدن و آبياري كشتزارها استفاده مي‌كنند. با وجود شیب دار بودن زمین‌های این روستا، بیشترین محصولات کشاورزی آن از باغ‌های میوه حاصل می‌آید. همین باغ ها، البته در سرسبزي و تلطيف هوا به ويژه در فصل‌های بهار وپاييز موثر بوده و منظره اي زيبا و دلنشين به روستا مي‌بخشد. پس اگر همین روزهای آخر پاییز، به قلعه نو خرقان رفتید، تفرج و تفریح در این باغ‌ها را از دست ندهید.
در اطراف روستا، منطقه‌های بیدر و برون برون در جهت شمال غرب، می‌توانند تفرجگاه مناسبی باشند. دره برون برون در قسمت جنوبي جنگل ابر و در فاصله تقريبي پنج كيلومتري شمال قلعه نوخرقان واقع شده و عرصه رويش گل‌ها و گياهان زيبا و چشمه سارهاي متعدد است. به همین خاطر دامداران روستا را به چرای دام‌های‌شان در آنجا ترغیب می‌كند. کوه بیدر نیز که یک کیلومتر پایین تر از دره برون برون واقع شده، طبیعت زیبا ناهمواری دارد. در همین دره و کوه است که می‌توانید گياهان دارويي چون گل گاوزبان، گل ختمي و کتيرا را بیابید.
از محصولات مهم زراعي اين روستا مي توان به گندم، جو، سيب زميني، ذرت، گوجه، خيار، چغندر و لبنيات اشاره کرد.همچنين بافت گليم و قالي در ميان مردم روستا رواج دارد.
چگونه برویم؟
اگر از پایتخت عزم سفر به روستای قلعه نو خرقان را دارید، ۴۲۷ کیلومتر راه در پیش است که حدودا چهار ساعت و ۳۵ دقیقه می‌شود. از تهران تا شاهرود را در آزادراه سپری خواهید کرد. اگر از این شهر، جانب شمال شرق را بگیرید، پس از هفت کیلومتر به بسطام رسیده و از آنجا هم تا خرقان، ۱۷ کیلومتر راه، در مقابل خواهید داشت.
از ساعت هفت صبح تا ۱۵، شش سرویس، از پایانه مسافربری جنوب، به مقصد شاهرود حرکت می‌کند که جز سرویس ساعت ۱۱ صبح به بهاي ۲۲ هزار تومان، باقی آنها ۱۳ هزار تومان قیمت دارند. اگر قصد دارید،:زودتر به شاهرود برسید، پیشنهاد ما، قطارهای سریع السیری هستند که ۶:۱۵ صبح حرکت کرده و ۲۸ هزار و ۷۰۰ تومان قیمت دارند. البته قطارهایی هم هستند که ساعت ۸:۱۰ صبح حرکت کرده و ۱۸ هزار تومان بهای سوار شدن به آنهاست.مقصد اين قطارها شاهرود است.
کجا بمانیم؟
ابتدای اردیبهشت ماه امسال، مجموعه سوئیت‌هایی در جوار آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی به بهره برداری رسید که با وجود ۲۵ متر مربع مساحت، از امکانات رفاهی مناسبی برخوردار هستند. همچنين می‌توانید در خانه روستاییان مهمان نواز خرقانی سکنا گزینید. راه دیگر هم آن است که در هتل‌ها و مهمان سراهای شاهرود و بسطام شب را به صبح برسانید. هر چند توصیه ما این است که حتما لباس گرم و چادر مسافرتی تان را در همه حال به همراه داشته باشيد.
چه بخوریم؟
اشکنه، ماست جوش، قوروتی (کشک بادمجان)، آبگوشت و آش ترش از جمله غذاهای معروف محلی روستای قلعه نو است که اگر شانس بیاورید و مهمان اهالی روستا شوید، می‌توانید نمونه ای از آنها را نوش جان کنید.
چه سوغات بیاوریم؟
زردآلو، قیصی، گردو، توت خشک، فلفل، زیره سبز، کنجد و تخمه آفتاب گردان از جمله خوراکی‌هایی است که می‌توانید از این سفر، با خود به خانه بیاورید.
چه ببینیم؟
مردان روستای قلعه نو، لباس محلی شامل بالاپوش، كلاه نمدی، شلوار و گیوه بر تن می‌کنند. جامه‌هاي بانوان خرقانی نیز چارقدهای بلند و پیراهن‌های رنگی و جلیقه است. اگرچه ایام سوگواری دهه اول محرم، به پایان رسیده اما بد نیست بدانید که بومیان این روستا، آداب و آیین‌های خاصی برای این بازه زمانی دارند.
مدد از انفاس شیخ
راه از شاهرود دوتا می‌شود. یکی راه مشهور و معمول و دیرینه خراسان است که به سوی زیدر و سبزوار می‌رود. دیگری راه گردنه خوش ییلاق به سوی دشت ترکمن و گرگان و گنبد قابوس است. ما به این راه درافتادیم. نخستین باری که سی و چند سال پیش، با زن و فرزند از این راه می‌گذشتم، راه سنگلاخ و مالرو بود. اما امروزه که به جاده بدل شده یک ساعت و نیم بیشتر تا دشت گرگان راه نیست. جاده ای که حالا اتومبیل از آن می‌گذرد غیر از راه اصلی چارواداری است. کسانی که از ده ملا عزم خوش ییلاق داشتند، اگر نمی خواستند از شاهرود و بسطام بگذرند و راه‌شان دور شود، به مجن و خرقان و ابر می‌آمدند و از کلاته خیج می‌گذشتند و به چهل دختر و خوش ییلاق می‌رسیدند.
ویرانه‌های قدیم «خرقان» که در سال‌های دور از زلزله ویران شده بود، کنار بقعه تازه ساز شیخ ابوالحسن مشهود است. ظاهرا از آن زمان به «قلعه نو» شهرت یافته است. از بقعه اصلی شیخ فقط قسمت‌هایی از محراب قرن هفتمی آن باقی است. محرابی است که به مانند آثار دوره ایلخانی گچ بری‌های زیبا و چشم نواز دارد. بر مزار شیخ سنگ مرمری گذاشته اند که خوش خط است. بر آن قطعه ای نقر کرده اند که امیرالشعرا نادری (جد نادر نادر پور) برای تعمیر بنا ساخته بوده است و معتضد الممالک عظیما بانی بوده و اهتمام در این کار کرده است.
ساختمان کنونی بقعه شیخ را انجمن آثار ملی ساخت. نتیجه همت و بلندنظری و ایران دوستی سپهبد فرج الله آق اولی رییس آن انجمن و پشتکار و دلسوزی سید محمد تقی مصطفوی همکار اوست. سه ویلای یک اطاقه دلپذیر هم کنار آن برای بیتوته مسافران خسته و عاشقان دلبسته شیخ ساخته اند تا اگر شبی خواستند در اینجا آرام بگیرند و از انفاس شیخ مدد یابند بتوانند استراحت کنند. چه خادمان مهربان و فرهنگ مندی بودند، خدایشان بیامرزاد.
برگرفته از کتاب گلگشت در وطن، از باغ پسته تا کوی نارنج، سال ۱۳۷۰
