دهستان ابتر شهرستان ایرانشهر
اَبْتَر، دهستانی از بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر در استان سیستان و بلوچستان، با ۵۵۲‘۱ کم ۲ وسعت (افشار، ۳۰۰) که در انتهای شرقی شهرستان ایرانشهر واقع شده و از شمال به دهستان ایرندگان از بخش مرکزی شهرستان خاش، از مغرب به دهستان دامن، از جنوب به دهستان حومۀ بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر و دهستان سرباز و از مشرق به دهستان زابلی از بخش زابلی شهرستان سراوان محدود است. روستای مرکز دهستان نیز به همین نام است. نام ابتر به صورتهای ابطر (وزیری، تاریخ کرمان، ۲/۶۶۰)، ابطار (سایکس، ۱۵۹)، اپطار (رزم‌آرا، جغرافیای نظامی شهرستانهای مرزی) هم آمده است. دهستان ابتر در جلگه‌ای نسبتاً هموار و بی‌عارضه واقع است که شیب کلی آن از مشرق به مغرب است و تنها قسمتهایی از مشرق آن به کوهپایه‌های درزنان کوه به ارتفاع ۸۳۰‘۱ متر (همانجا) منتهی می‌گردد. هوای آن در تابستان بسیار گرم و در زمستان معدل است و باران سالانۀ آن از ۱۵ سانتی‌متر (سالنامۀ هواشناسی، ایرانشهر) تجاوز نمی‌کند. در ۱۳۵۵ش جمعیت این دهستان ۷۸۲‘۴ نفر در ۱۵۶‘۱ خانوار بوده است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، «۳/۱»). تعداد دهات آباد و متروک آن متفاوت ذکر شده، ولی براساس آخرین آمارهای موجود، این دهستان شامل ۴۵ ده به علاوه ۲۶ مزرعۀ تابع و ۲۶ مزرعۀ مستقل است (همان، «۲/۱»)، (برای شناخت مفهوم «مزرعۀ تابع» و «مزرعۀ مستقل» نک: آبادی). دهات مهم دهستان ابتر عبارتند از: احمدآباد با ۱۴۹ خانوار و ۵۸۹ نفر، سرایدان با ۷۹ خانوار و ۳۵۰ نفر، ازمن اباد با ۷۷ خانوار و ۳۴۶ نفر و کئوکان با ۶۸ خانوار و ۲۸۱ نفر جمعیت (فشار، ۳۰۱-۳۰۲). بیش‌تر اهالی این دهستان از ایلات حمالی، زردکوهی (سایکس، ۱۵۹) و یا احتمالاً هنلی (افضل الملک، ۱۱۲)، ابتری و دامنی (وزیری، جغرافیای کرمان، ۲۲)، میو (فرهنگ جغرافیائی ایران، ۸/۲) و همه بلوچ سنی و حنفی مذهب هستند (علاءالملک، ۵۰). شغل عمدۀ اهالی دهستان ابتر زراعت و باغداری است. محصول عمدۀ آن صیفی، غلات، پیاز و نباتات علوفه‌ای و محصول درختی آن خرما، مرکبات، سیب و انگور است. از زمینهای مزروعی آن ۱۱۱ هکتار زیر کشت گندم، ۲۷ هکتار زیر کشت پیاز و ۱۹۴ هکتار متروک است (فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، «۳/۱، ۴/۱»). جادۀ ایرانشهر ـ سراوان سراسر دهستان را از غرب به شرق قطع می‌کند که در چند جا شاخه‌هایی از آن به شمال و جنوب منشعب می‌گردد. دهستان دارای ۱۴ دبستان، یک مدرسۀ راهنمائی، ۱۸ حسینیه یا مسجد و ۵ فروشگاه تعاونی است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، «۳/۱»).
مرکز دهستان ابتر ده‌ابتر است که با ۲۷ و ۱۳ عرض شمالی، و ۶۰ و ۵۳ طول شرقی (مفخم پایان، ۱۵) بر سر راه ایرانشهر به سراوان قرار دارد و فاصلۀ آن تا ایرانشهر ۲۴ کم است که ۸ کم آن آسفالته است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، ۶۹). جمعیت آن در سرشماری ۱۳۵۵ش برابر با ۱۰۶‘۱ نفر در ۲۵۶ خانوار بوده است (فرهنگ آبادیهای کشور، ۲۰/۶). تا پیش از عصر قاجار، در منابع تاریخی و جغرافیایی مهم و کهن اشاره‌ای به این منطقه نشده است. اعتمادالسلطنه نیز اطلاعات کمی به دست می‌دهد: ابتر از دهات معتبر دهستان و دارای قلعه‌ای است که از بناهای قدیمی به‌شمار می‌رود. این ده دارای ۷ رشته قنات‌آباد و ۴ رشته قنات مخروبه است (ص ۲۸۱). سایکس سیاح معروف انگلیسی که در دسامبر ۱۸۹۳م از آن عبور کرده ابتر را مرکز ایل حمالی و زردکوهی و دارای چند خانۀ محقر گلی و دو سه نخلستان و چند قطعه زمین زراعی، در عین حال بهترین نمونۀ دهات بلوچستان دانسته است (صص «چهارده»، ۱۵۹). اکنون این آبادی دارای ۳۲۶ واحد مسکونی و ۲ دبستان و یک مدرسۀ راهنمایی است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، ۶۹).
مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآت البلدان، تهران، ۱۲۹۴ق؛ افشار، ایرج، نگاهی به سیستان و بلوچستان، تهران، ۱۳۶۳ش؛ افضل الملک، محمودبن محمد، «جغرافیای بلوچستان»، یادگار، س ۵، شم ۸ و ۹، تهران، ۱۳۲۸ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران، تهران، ۱۳۲۰ش؛ همو، جغرافیای نظامی شهرستانهای مرزی (نقشه‌ها)، تهران، ۱۳۲۸ش؛ سالنامۀ هواشناسی (سالهای ۵۳-۵۵، ۵۱-۶۰)، ادارۀ هواشناسی کشور، تهران، ۱۳۶۳ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان ماه ۱۳۵۵ (استان سیستان و بلوچستان)، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۵۹ش؛ علاءالملک، محمودبن علی، سفرنامۀ بلوچستان، به کوشش سیف‌اللـه وحیدنیا، تهران، ۱۳۶۴ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۶۱ش؛ فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع (سیستان و بلوچستان)، جهاد سازندگی، تهران، ۱۳۶۰ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، ۱۳۳۲ش؛ کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران، ادارۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، ۱۳۳۲ش؛ کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران، ادارۀ کل آمار و ثبت احوال، ۱۳۳۹ش؛ مفخم پایان، لطف اللـه، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، ۱۳۳۹ش؛ وزیری، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، ۱۳۶۵ش؛ همو، جغرافیای کرمان، به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، ۱۳۵۴ش.
محمدحسن گنجی
دائره المعارف بزرگ اسلامی
