دیدگاه غرب به بانکداری اسلامی
تحقیقات اخیر موسسات رتبه بندی غرب و تحلیل های منتشر شده در نشریات غربی نشان می دهند بانکداری اسلامی در حال رشد بوده و موسسات مالی اسلامی طبق شریعت به خوبی مسیر بهبود را طی می کنند
جاي شگفتي دارد كه بانكداران غربي كه براي قرن‌ها به پديده‌اي بنام بهره يا «ربا» خو گرفته بودند، بانكداري اسلامي و ماليه اسلامي را با آغوش باز مي‌پذيرند و از خلاقيت‌هاي بانكداران اسلامي، بهره مي‌جويند. در نتيجه بانكداري و ماليه اسلامي كه تا چند سال قبل به عنوان يك «وصله ناجور» براي صنعت بانكي و مالي اروپا تلقي مي‌شد، امروزه توانسته است خود را به عنوان يك جريان دائمي و مطمئن خدمات‌رساني مالي براي تمام جهانيان مطرح سازد و اعتماد همگان را به خود جلب نمايد.
تقاضای فزاینده در سطح جهان برای خدمات و ابزارهای مالی اسلامی، توسعه صنعت بانکداری اسلامی را تسریع می‌کند. ابزارهای مالی بانکداری اسلامی عمدتاً توسط بانکهای اسلامی کشورهای عربی خلیج فارس و کشورهای مسلمان شرق آسیا گسترش یافته‌اند اما اکنون توجه کشورهای اسلامی و غیراسلامی را در سرتاسر دنیا به خود جلب نموده‌اند.
برای کسب سهم در این بازار، بانکهای متعارف کشورهای مسلمان همگام با غول‌های عرصه بانکداری جهان در حال باز کردن پنجره‌های اسلامی در ساختمان‌های قدیمی خود هستند و انگلستان به‌عنوان سرآمد کشورهای غربی در این زمینه، اخیرا اجازه تأسیس نخستین بانک کاملا اسلامی را در این کشور صادر کرد.
در بازارهایی که بازار مالی اسلامی هنوز گسترش نیافته است، بانکها قادر به تأمین تقاضای روزافزون مشتریان برای دریافت خدمات مالی اسلامی نیستند.
به گزارش گاردين ، رئيس‌جمهور اندونزي در جلسه افتتاحيه پنجمین مجمع جهاني اقتصاد اسلامي که اسفند ماه سال گذشته در جاكارتا پايتخت اندونزي برگزار شد به وضوح بیان کرد که اکنون زمان آن است كه بانك‌هاي اسلامي به اشاعه تفكر خود در غرب بپردازند.
به نظر وی : موسسات مالي اسلامي به‌شدت موسسات مالي غربي در بحران مالي اخير لطمه نديده‌اند، چون روي دارايي‌هاي سمي سرمايه‌گذاري نكرد‌ه‌اند.
«يودهويونو» در صحبتهای خود در مجمع مذکور بیان کرد: بانك‌هايي كه مطابق با قوانين اسلامي در مورد پرداخت بهره و سهيم شدن در مخاطرات اعتباري اداره مي‌شوند از نظر بسياري از مردم عادلانه‌تر از بانك‌هاي سنتي به حساب مي‌آيند. اين بانكها كمتر بر سود تمركز دارند و با جوامعي كه در آنها كار مي‌كنند مهربان‌تر هستند.
براساس موارد مطرح در نشست مذکور، تقاضا براي ايجاد موسسات مالي اسلامي سال‌هاست كه در جهان اسلام افزايش يافته و با توجه به اینکه شريعت اسلام پرداخت و دريافت بهره را ممنوع كرده و آن را نوعي قمار مي‌داند در نتیجه خطر سرمایه گذاری بين بانك و سپرده‌گذار تقسيم مي‌شود و بانك انگيزه بيشتري براي تضمين درست بودن معاملات دارد.
بر اساس گزارشاتی که در نوامبر ۲۰۰۷ در کنفرانسی در باره سرمایه گذاری و مالیه اسلامی در لندن برگزار شد ، بازار بانكداري اسلامي در آن زمان حدود ۶۰۰ ميليارد دلار بود . اين بازار موقعيتي فعال و پر انرژي در سطح جهاني دارد و پيش بيني شده تا سال ۲۰۱۲ هر سال ۲۰ درصد رشد را شاهد باشد و اين مقدار حداقل دو برابر سريع‌تر از بانكداري رايج در سطوح كلان است.
در کشورهای عربی خلیج فارس و کشورهای مسلمان شرق آسیا، ۲۰ درصد مشتریان، خدمات مالی اسلامی را به خدمات مشابه بانکی غیر اسلامی با ریسک بازدهی یکسان ترجیح می دهند.
در حال حاضر، توجه بانكداران و مديران موسسات مالي، صندوق هاي سرمايه گذاري كم خطر و حتي صندوق هاي بازنشستگي غرب نيز به كانون هاي ماليه اسلامي از جمله مالزي و خليج فارس (به ويژه بحرين)، جلب شده است. سهم خدمات بانکی اسلامی در مالزی هم اکنون بالغ بر ۱۲ درصد کل نظام بانکی این کشور است و در ۶ کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز بالغ بر ۱۷ درصد کل دارایی های بانکی را خدمات مالی اسلامی تشکیل می دهد . به عقيده بسياري از كارشناسان امور بانكي و مالي بين المللي، بانكداري و ماليه اسلامي توانسته خود را به عنوان يك «سيستم مالي مقتدر» كه حرف هاي زيادي براي گفتن دارد و نمي‌توان آن را انكار نمود، به جهانيان معرفي كند و حقانيت خود را به آنها بقبولاند.
از دلایل اصلی این گرایشات به سمت و سوی بانکداری اسلامی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
يكي از دلايل جذابيت زياد بانكداري اسلامي اين است كه مناطقي كه دارای سریعترین رشد در بانکداری اسلامی بوده اند ، جزء كشورهاي توسعه يافته و ثروتمند جهان محسوب مي شوند. كشوري همچون مالزي را در نظر بگيرید كه دولت متعهد شده است تا سال ۲۰۱۰ ، ۲۰ درصد سيستم مالي را به سمت اصول اسلامي سوق دهد، هدفي كه قبلاً بسيار آسان و دردسترس بنظر مي رسيد.
رشد مالي مالزي در عرصه هاي جهاني انعكاس گسترده اي يافته است و يكصدو پنجاه موسسه در سراسر دنيا در حال حاضر به عرضه خدمات و محصولات بانكداري اسلامي مي پردازند و بيش از ۲۰۰ ميليارد دلار در اختيار دارند.
بر اساس جديدترين ارزيابي بعمل آمده در رابطه با گستردگي اين بازار، علاوه بر آسياي شرقي ، خاورميانه و لندن نيز بعنوان مراكز مهم در حال توسعه اين بانكداري شناخته شده اند.
منطبق بر اصول اخلاقي همچون مذهب
اين برداشت كه بانكداري اسلامي فقط مختص مسلمانان است،ايده نادرستي است. ۹۰ درصد مشتريان خدمات بانكداري اسلامي در بانك HSBC را شركتهاي غير مسلمان تشكيل مي دهند. بانكداري اسلامي را شايد به تعبيري بهتر بتوان ، مجموعه اي از اصول اخلاقي دانست تا يك چارچوبي از قوانين مذهبي و به طور قطع اصول اخلاقي كه زيربناي بانكداري اسلامي را تشكيل مي دهند. از فرامين الهي و قرآن منبعث شده اند. اما حتي براي غير مسلمانان نيز ارائه كننده مجموعه اي از ارزشها است كه در بانكداري تجاري و جهان تجارت از اهميت زيادي برخوردار است.
به عنوان مثال يكي از اصول مهم “gharar”است كه اغلب به عنوان يك مانع و سدي در برابر فريب و حيله تعبير مي شود اما در اصل متضمن مفاهيم گسترده تري همچون پاسخگویی و شفافیت در معاملات می باشد ، اما در غرب چنان ارزشهاي اخلاقي در نظام بانكداري رايج ديده نمي شود و بتدريج براي مردم مشكلاتي را ايجاد كرده است. بانكداري اسلامي شامل اصول اخلاقي است كه در برخي از صندوق هاي سرمايه گذاري غربي ديده شده است و طبق این اصول سرمايه گذاري در شركت هايي كه درآمد آنان از محل تنباكو و قمار تأمين مي شود، ممنوع اعلام شده است.
شناخت چالش ها، تشخيص فرصت ها
گرچه بانكداري اسلامي از جاذبه زيادي برخوردار است اما اين به معناي كم اهميت جلوه دادن ممنوعيت اخذ بهره يا ربا نيست. در بانكداري اسلامي بهره يا ربا مطالبه نمي شود زيرا در ربا كسب پول از محل پول صورت مي گيرد نه از طريق پرداختن به كسب و كار و به همين دليل از آن تحت عنوان استثمار نيز تعبيه مي شود. بنابه دلايل مشابه ، بانكداري اسلامي همچنين از كار با شركتها و موسساتی كه ميزان بدهي بسيار بالايي دارند، ممانعت مي ورزد.
محصولات بانكداري اسلامي متفاوت تر از بانکداری متعارف است . بنابراين وام دهي نيز مستلزم ابزارهاي جديد است، طوريكه بانکهای اسلامی در سود حاصل از سرمایه گذاری شرکت های دریافت کننده وام سهیم می شوندودر نتيجه سپرده گذاران، هم مي توانند ضرر كنند و هم سود.
در محصولات سرمايه گذاري نيز تفاوت زيادي ديده مي شود از جمله اجتناب از سرمايه گذاري هاي نامطمئن و ريسك دار.
سيستم بانكداري اسلامي هنوز راه زيادي براي پيشرفت و تكامل دارد و اين امر بانكها را با مشكلات متعددي از بازارهاي كفايت سرمايه تا پروژه هاي تأمين مالي مواجه مي سازند. مطابقت با اصول شريعت و استاندارهاي بانكداري بين المللي يكي از موانع جدي پيش روي صنعت بانكداري اسلامي است و يكي از عرصه هاي پرخطري است كه پرخطر نيز باقي خواهد ماند.
اطلاعات و تخصص كافي در رابطه با بانكداري اسلامي بسيار ارزشمند است.
شركاي تجاري که هم داراي تجربه عملي در محيط بانكداري اسلامي هستند و هم از فرصت هاي درآمدزايي آن اطلاع دارند، بسيار ارزشمند هستند . سيستم هاي بانكداري اسلامي يا غير اسلامي بايد خدمات بانكداري نوين از عمليات پاياپاي چكها تا مديريت دارايي ريسك را بر اساس مشتري محوري عرضه كنند. سيستم هاي بانكداري نوين فرصت عرضه بهترين خدمات و عملكردها را فراهم مي آورد و هنگام ورود به بازارهاي جديد ، به استاندارد كردن شيوه ها مي پردازد.
علاوه بر موارد فوق، سيستم هاي بانكداري اسلامي، انعطاف پذير نيز بايد باشند. خدمات و محصولات مختلفي كه در سيستم بانكداري اسلامي در حال توسعه يافتن و شكل گيري هستند بدين معناست كه اين صنعت بايد از نوآوري ها و توسعه راهكارهاي تجاري حمايت كند. انعطاف پذيري در زيرساخت هاي تكنولوژيكي سيستم بانكداري از ضروريات است .
یکی دیگر از دلایل گرايش روز افزون به محصولات مالي اسلامي و رونق يافتن بانكداري اسلامي، افزايش چشمگير قيمت نفت طي چند سال اخير و سرازير شدن دلارهاي نفتي به منطقه خليج فارس و خاورميانه بوده است. تا چند سال قبل هرگاه قيمت نفت كمي افزايش مي‌يافت سرمايه گذاران و شيوخ عرب اقدام به سپرده گذاري در بانك هاي غربي مي‌نمودند، حال آنكه گرايش آنها به سرمايه گذاري در بانك‌هاي كشورهاي اسلامي، بويژه بانك‌هاي اسلامي، بيشتر و بيشتر شده است به نحوي كه طي سه سال گذشته كه جهان شاهد افزايش قابل ملاحظه قيمت هاي نفتي بوده است، بيش از ۶۰ درصد دلارهاي مازاد نفتي در بانك هاي اسلامي منطقه خليج فارس سرمایه گذاري شده است. دليل اين مساله نيز كاملاً روشن است. سرمايه گذاري در بانك هاي اسلامي ، هم مطمئن و پر سود است و هم با عقايد مذهبي و اعتقادي سرمايه گذاران مسلمان سازگارمي‌باشد.
در ابعاد كلان اقتصادي نيز بانك ها و موسسات مالي اسلامي، عملكرد موفقي را طي ساليان اخير از خود ارائه داده اند. آنها ديگر به طور كامل به فاينانس خصوصي و شركتي وابسته نيستند و شانس خود را در تامين مالي پروژه هاي عظيم و زيربنايي كشورهاي حوزه خليج‌فارس و خاورميانه مي‌آزمايند كه در اكثر موارد نيز در اين حوزه كامياب بوده‌اند. علاوه بر اين ، سرمايه گذاران بين المللي كه تمايل زيادي به متنوع سازي سرمايه‌گذاري‌هاي خود از نظر جغرافيايي و كيفي دارند، در اغلب موارد منطقه خليج فارس و بانك‌هاي اسلامي آن را به عنوان يكي از گزينه‌هاي اصلي سرمايه گذاري خود بر مي‌گزينند و براي نيل به اهداف و مقاصد خود به رعايت اصول و قوانين شريعت اسلام نيز تن در مي‌دهند. آرول كانداسامي رئيس بخش بانكداري اسلامي در شركت سرمايه گذاري بركلي مي‌گويد: «امروز، شما بعنوان يك سرمايه گذار جهاني، حتماً بايد سرمايه اي در اين منطقه
فارس و خاورمیانه داشته باشيد.
اگر چه برخي از سرمايه گذاران بين المللي، از بيم اينكه بازارهاي ثانويه مناسبي براي محصولات مالي اسلامي به ويژه صکوک وجود ندارد ، ترجيح مي‌دهند تا از ورود به اين حيطه‌ها خودداري كنند، اما بايد دانست كه به سختي مي‌توان در برابر وسوسه هاي شيرين و پرسود برآمده از پروژه هاي انتشار صکوک مقاومت نمود. بر اساس جديدترين آمار منتشر شده ميزان گردش و مبادلات صکوک در جهان، در هر روز بيش از ۱۰ ميليون دلار است.
یکی از پارامترهای نهایی که باید به ذکر آن پرداخت ، قابلیت اعتماد و اطمینان است . اگر بانکداری اسلامی بعنوان بخشی که از مجموعه خاصی از اصول اخلاقی پیروی می کند، شناخته شده است و در این رابطه از بهترین طرز فکر و شیوه برخوردار است ،پس در هر نقطه از جهان که معرفی و عرضه شود، مورد اعتماد نیز قرار می گیرد.
بانکداری اسلامی یک بخش جذاب و پرکشش ، اما نوپا، سودآور و پرمنفعت ولی پیچیده است، بنابراین مهارت و تخصص در حوزه بانکداری و مالی از یک سو و تسلط بر مسایل شرعی و دینی از سوی دیگر از ضروریات است .
بانکداری اسلامی که زمانی تنها حس کنجکاوی غربی ها را تحریک می کرد، اکنون به پدیده ای در حال رشد تبدیل شده و سهم بزرگی از بازار اقتصاد کشورهای حوزه خلیج فارس را در اختیار گرفته است.
همکاری “مؤسسه اوراق بهادار و سرمایه گذاری بریتانیا” با “مؤسسه امور مالی لبنان” به منظور ایجاد مهارتهای تخصصی در زمینه بانکداری از جمله نمونه های فعالیت بانکهای اسلامی در غرب محسوب می شود.
براساس آمار اعتبار خدمات مالی بریتانیا حسابهایی که خواستار تسهیلات بانکی مبنی بر قوانین شرع اسلام هستند از ۲۰۰ میلیارد دلار به ۵۰۰ میلیارد دلار افزایش یافته و هر سال نیز ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش می یابد. از آنجا که قوانین شرع ، رباخواری را ممنوع کرده است ، بیشتر مسلمانان انگلستان در زمینه خرید خانه با مشکل مواجه هستند.
” بانک اسلامی بریتانیا” که سپتامبر ۲۰۰۴ آغاز به کار کرد، فراتر از شعب خود در لندن ، بیرمنگام و لستر، خدمات پستی و تلفنی به مسلمانان ارائه می دهد و همچنین اخیرا شعبی را در سراسر این کشور تأسیس کرده است. بانک دویچه، بزرگترین بانک آلمان نیز در راستای افزایش مشتریان و جمعیت مسلمانان خدمات خود را بر اساس قوانین اسلامی و قانون شرع ارائه می کند.
بسیاری از بانکهای مشهور غربی نیز شعبه هایی را در کشورهای اسلامی تأسیس و خدمات خود را با موازین شریعت اسلامی همسان می کنند تا علاوه بر ارائه خدمات، مشتریان بیشتری به دست آورند. در میان این نمونه ها می توان به فعالیت بانک HSBC به عنوان یکی ازبزرگترین گروه های بانکداری در جهان و سومین بانک بزرگ جهان در مالزی اشاره کرد. بانک Lloyds TBS نیز بانک بزرگ بریتانیایی است که طی اقدامی منحصر به فرد حساب بانکی تازه ای را برای تاجران مسلمان افتتاح کرد تا امکان دسترسی آنها به سایر بانکها نیز گسترده تر شود.
درحال حاضراقتصاداسلامی دربخش صنعت اقتصاد جهانی، به سرعت رشد می کند.
پائیز سال گذشته بانک هانگ سنگ، دومین بانک بزرگ هنگ کنگ که بخشی از بانکداری بزرگ HSBC محسوب می شود بخش سرمایه گذاری های اسلامی خود را فعال کرد. هنگ کنگ آخرین منطقه ای است که اخیراً وارد فهرست بلند مؤسسات بین المللی شده که به اقتصاد اسلامی توجه دارند، پیش از آن سیتیگروپ، HSBC، دویچه بانک فعالیتهای بانکداری اسلامی خود را توسعه داده اند.
در آسیا اقتصاد اسلامی به سرعت در حال رشد است و مالزی تلاش می کند به عنوان یک قطب منطقه ای در این عرصه شناخته شود. اندونزی، تایلند و سنگاپور نیز از دیگر کشورهایی هستند که بخش اقتصاد اسلامی خود را توسعه داده اند. سال گذشته تونس و مراکش نیز نخستین بانکهای اسلامی خود را تأسیس کردند. وامها و اوراق بهادار اسلامی در ایالات متحده و بریتانیا نیز روند رو به رشدی را طی می کنند.
بانکداری اسلامی به جای سود که در قوانین شرع حرام است سود یا ضرر خود را با مشتریان سهیم می شود. بر اساس این نظام، بانک با مشتریان خود ارتباط نزدیکی داشته و پروژه های مشترکی را با هدف فروش به شخص ثالث ایجاد می کنند.
میزان دارایی های بانکهای کشورهای اسلامی طی سالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۳ به طور متوسط ۷/۱۳ درصد افزایش داشته است، اما این میزان طی چند سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. سود در نظام بانکداری اسلامی ۵۰ درصد در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته و بازگشت ارزش خالص آن نیز بیش از ۱۵ درصد افزایش داشته است.
گسترش و رونق بانکداری اسلامی در میان کشورهای اسلامی از یک سو و تقاضای کشورهای غربی مبنی بر تطابق قوانین بانکداری خود با قوانین اسلام نیز از سوی دیگر رشد چشمگیر این نوع نظام سودده اسلامی را رقم زده است. صنعت بانکداری اسلامی که تقریباً سه دهه پیش آغاز به فعالیت کرده، رشد قابل توجهی داشته و توجه بسیاری از سرمایه گذاران و بانکداران سراسر دنیا را به خود جلب کرده است.انگیزه سود آوری و نیروهای موجود در بازار، بانکداری اسلامی را نیز همانند سایرفعاليتهای تجاری تقویت می کند و به پیش می راند، بانکداری اسلامی درآمد زا و سودآور است اما در عین حال ازچالشهای متعددی نیز برخوردار است . بانکهایی که تمایل به فعالیت در چنین محیطی هستند ، نیازمند شناخت و اطلاع کامل از این بخش و داشتن تجربه مسلم در این حیطه می باشند .
