سیصد نکته در مدیریت اسلامی

---

دین اسلام در زمینه های مختلف آموزه های بسیار برای ما دارد . اما متاسفانه ما کمتر قدر آنرا می دانیم و متاسفانه کمتر در عمل به آن کوشا هستیم . این مقاله با نگاهی عمیق به آموزه های این مکتب انسان ساز در زمینه ی مدیریت می پردازد به امید آنکه شروعی باشد به عمل واقعی به نکات ارزشمند انسانی برای همه ی ما ...
سیصد نكته در مدیریت اسلامی
پیشگفتار قرآن كریم، کتابی که از سوی پروردگار عالم و خالق و پرورش دهنده تمام موجودات از جمله انسان، نازل گردیده، بیان كننده نیازهای زندگی بشری برای رشد و تعالی و تکامل است، چنان كه در آیات گهربار آن کتاب فرمود: "تبیاناً لكل شیء" از طرفی آیات این سلسله هدایت، بر مدیر جامعه اسلامی، پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله، نازل گردیده که خود اقدام به تشکیل حکومت و اداره آن به مدت ده سال نموده و در تمام آنات و لحظات و مشکلات، عنایات و راهنمایی‌های وحیانی راه گشای وی بوده است.
در این پژوهش تلاش بر این است تا با مراجعه به تفسیر قرآن کریم که پل ارتباطی میان ذهنهای خسته ما و آیات نورانی کلام‌الله است، دستورات و ارشادات آن منشور ربّانی که نگاهی به حوزه علوممدیریتی دارد، استخراج گردد. هدف از جمع‌آوری این مجموعه، فراهم آمدن نسخه‌ای کارآمد و آسان فهم برای عموم علاقه‌مندان به مباحثمدیریت اسلامی بوده است، لذا تفسیری که مورد استناد و بازبینی قرار گرفته، «تفسیر نور» اثر حجت‌الاسلام‌والمسلمین قرائتی‌ می‌باشد که در شیوایی و روانی، از معدود آثار منتشره در میان تفاسیر قرآن کریم است و در نگارش آن، تفاسیر مشهور مورد رجوع بوده و از این لحاظ از جامعیت نسبی برخوردار می‌باشد. در بعضی از صفحات، ذیل نکات مطرح شده، آدرس آیاتی که مفهوم مشابه با آن را دارند جهت ارجاع علاقمندان ذکر گردیده که این روش باعث جلوگیری از تکرار آیات با مفهوم مشابه شده است.
موضوع و عنوان هر یک از آیات به صورت تیتر بیان گردیده تا علاقمندان بتوانند در پژوهشهای خود از آنها به عنوان مواد خام، استفاده نمایند، اگر چه پردازش و تکمیل این فضای علمی، خود حرکتی دشوار و خلاقیت مدار است. فرق اساسی این پژوهش با دیگر فعالیت‌های انجام شده در این حوزه، در رویکرد استناد به آیات و نحوه تایید گرفتن از آیات قرآن کریم است. عده‌ای با مراجعه به قرآن کریم، آیاتی که متناسب با مطالب علممدیریت است را جدا نموده و آن مطالب را بوسیله آیات تایید می‌کنند.
تایید گرفتن از آیات به این روش برای گزاره‌های کشفی علم مدیریت، خود اشتباهی بزرگ است که ضمن آسیب رساندن به شأن والای آن راهنمای سعادت، هدف خود را نیز تعمیم نمی‌دهد. حال آنکه رویکرد رجوع به آیات برای دانستن آنچه در مورد تاریخ و سرنوشت مدیران بشری و شرایط و شئون رهبری بیان داشته است، می‌تواند راهگشا و سازنده باشد، زیرا این نگاه، در چارچوبهای تعریف شده و ساختار یافته علممدیریت صورت نمی‌گیرد، بلکه هر آنچه در اداره مجموعه اسلامی لازم و کافی است، مورد توجه و استفاده قرار می‌گیرد، یعنی به تک تک آیات به مثابه راهنمای هدایت مراجعه می‌شود و اگر آیات، نکته‌ای پیرامون علممدیریت بیان می‌دارد، آن نکته به عنوان یک اصل هدایتگر در علممدیریت اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این پژوهش با مد نظر قرار دادن این رویکرد، از قرآن کریم پرسیده است: "چگونهمدیریت کنیم؟" و البته پاسخ‌هایی که دریافت گردیده، چون مستند به یک سلسله کتاب تفسیری می‌باشد، ممکن است اندک و ناقص باشد به نحوی که تمام نیازهای مدیران را پاسخگو نباشد، لکن بزرگان گفته‌اند: آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدرت تشنگی باید چشید.
فهرست‌بندی الفبایی و دسته‌بندی موضوعی دیگر ویژگی این مجموعه است که استفاده از آن را بسیار آسان‌تر می‌کند به نحوی که می‌توان برای استفاده از آیات و نکات در دیگر پژوهشها، به صورت موضوعی مطالب را جستجو نمود. در بخش پایانی این مجموعه، تعدادی از آیات شرح شده در قسمت اول، بر اساس مبانی و ساختار علم مدیریت، دسته بندی شده است که می‌تواند جلوه‌ای از کاربرد ۳۰۰ نکته استخراج شده از آیات قرآن کریم باشد. برای انجام مطالعات مقدماتی و تدوین محتوایی این پژوهش، تعدادی از دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد مشارکت داشته‌اند که به رسم احترام لازم است از نام آقایان رضا بنی‌اسد، محمد مهدی مؤمنی، سجاد مهدیزاده، محسن لبخندق، محمد ثنایی‌فر، مصطفی بهادران و مسلم باقری یاد شود.
همچنین از راهنمایی‌های برادر بزرگوار جناب آقای زندیه که با بازبینی مجموعه حاضر، اشکالات محتوایی آن را از حیث معانی قرآنی الفاظ و عبارات، برطرف ساخته‌اند، قدردانی می‌نماید. در نهایت مجموعه حاضر به رؤیت و تأیید حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی، آقای دکتر فانی و آقای دکتر خندان رسیده و اصلاحات لازم اعمال گردیده است. امید آنکه قدمی هر چند کوتاه و ناچیز در راستای محجوریت زدایی از این ثقل اکبر برداشته شود.
والحمدلله رب ‌العالمین مصطفی مؤمنی
لیاقت، ملاك ارتقا وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا ِلادَمَ ... (بقره، ۳۴) به ملائكه ‌امر نمودیم بر آدم سجده كنند.
۱.لیاقت از سابقه مهمتر است. (فرشتگان قدیمی كه سال‌ها خداوند را عبادت می‌كردند، باید برای انسان تازه به دوران رسیده، اما لایق، سجده كنند.) ارتقای سازمانی نیز باید بر مبنای شایستگی و لیاقت باشد و سابقه داشتن، كافی نیست.
عدم انهدام منابع قالَ إِنَّهُ یقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثیرُ اْلاَرْضَ وَ لاتَسْقِی الْحَرْثَ...(بقره، ۷۱) پس از آنكه قوم بنی اسرائیل خطایی مرتكب شدند، خداوند فرمود: باید گاوی را ذبح كنند كه مشخصات آن گاو را اینگونه بیان فرمود: گاوی كه نه زمین را شخم بزند و نه آن را آبیاری كند.
۲.در اجرای طرح‌ها، منابع و عناصر فعال تولیدی و اقتصادی نباید منهدم شود. (لاذلول ...و لا تسقی)
پیگیری كارها وَ لَقَدْ آتَینا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّینا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ ...(بقره، ۸۷) خداوند به موسی، كتاب تورات عطا فرمود و پس از آن پیامبرانی پشت سر هم فرستاد تا دین الهی را تبلیغ كنند.
۳.یكی از نكات لازم در راه رسیدن به موفقیت، پیگیری و تداوم برنامه‌ها برای حصول نتیجه نهایی است. (همچنانكه خداوند، پیامبران را پشت سر هم برای دعوت مردم فرستاده است.) برخورد با متخلفان وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذی جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِی وَ لا نَصیرٍ (بقره، ۱۲۰) خداوند خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: اگر از آنها (یهودیان و مسیحیان) پیروی كنی در حالی كه راه درست را به تو نشان داده‌ایم رابطه‌ات با خداوند قطع خواهد شد.
۴.پس از ابلاغ وظایف هر فرد، در برخورد با تخلف نباید هیچ تسامح و تساهلی به خرج داد. (همانطور كه خداوند حتی نسبت به پیامبرش بدون ملاحظه و با كمال قاطعیت برخورد می‌كند.)
تناسب شغل و شاغل، ارتقای پلكانی وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِمامًا... (بقره، ۱۲۴) خداوند، حضرت ابراهیم را مورد آزمایش قرار داد و او همه آزمونها را با موفقیت گذراند.
۵.برای منصوب كردن افراد به مقامات، گزینش و آزمایش لازم است. (چنانكه خداوند برای انتصاب حضرت ابراهیم به ‌امامت او را آزمود.)
۶.پست‌ها و مسؤولیت‌ها باید تدریجاً و پس از موفقیت در مراحل مختلف به افراد واگذار شود. (چنانكه حضرت ابراهیم پس از گذراندن مرحله نبوت و موفقیت در آزمایش‌ها به مقام امامت رسید.) ارزش و تلاش تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ ...(بقره، ۱۳۴) آنها امتی بودند كه درگذشتند و دستاورد آنها مربوط به تلاش خودشان می‌باشد و دستاورد شما نیز مربوط به تلاش خودتان است.
۷.معیار ارزش گذاری در موفقیت افراد، میزان تلاش آنان است.
نظارت وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ ...(بقره، ۱۴۳) خداوند، خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: و بدین سان شما را امتی میانه‌رو قرار دادیم تا ناظر بر اعمال مردم باشید.
۸. مدیریان و رهبران باید بر كارها و عملكرد زیردستان خود نظارت داشته باشند. (لتكونوا شهداء علی الناس)
قاطعیت الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ (بقره، ۱۴۷) خداوند، پس از نزول آیة تغییر قبله به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: حق، آن چیزی است كه از سوی پروردگار تو آمده است، پس هرگز به خود تردید راه مده.
۹.رهبر باید از قاطعیت و یقین برخوردار باشد، به خصوص وقتی كه قانونی را تغییر داده و سنتی را می‌شكند. (فلا تكونن من الممترین) تشویق و تنبیه إِنَّ الَّذینَ یكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیناتِ وَ الْهُدى‌ مِنْ بَعْدِ ما بَینّاهُ لِلنّاسِ فِی الْكِتابِ أُولئِكَ یلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ یلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ‌ (۱۵۹) إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَینُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَیهِمْ وَ أَنَا التَّوّابُ الرَّحیمُ (بقره، ۱۶۰) خداوند می‌فرماید: كسانی كه حقایق هدایت را كتمان كنند، مورد لعنت خدا قرار می‌گیرند، مگر آنكه توبه كنند و كارهای خود را اصلاح كنند كه در این صورت ایشان را می‌بخشم زیرا من توبه پذیر و مهربانم.
۱۰.توبیخ بدكاران و پاداش به نیكوكاران، دو ركن ‌اساسی در زمینه ‌سازی رشد و اصلاح نادرستی‌ها در سازمان است. (یلعنهم الله ...انا التواب الرحیم)
رویه‌های سازمانی قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَینا عَلَیهِ آباءَنا أَ وَ لَوْكانَ آباؤُهُمْ لایعْقِلُونَ شَیئًا وَ لا یهْتَدُونَ (بقره، ۱۷۰) هنگامی كه به آنها گفته می‌شود: از راه خدا پیروی كنید، می‌گویند: ما از آن راهی كه نیاكانمان پیروی كردند دست بر نمی‌داریم در حالی كه ممكن است گذشتگانشان چیزی نمی‌فهمیدند و به خطا رفته باشند.
۱۱.رویه‌های سابق سازمانی ممكن است نادرست باشد، لذا پیروی از راه و روش و منش مدیران سابق اگر همراه با استدلال و تعقل نباشد، قابل پذیرش نیست.
تفویض مسؤولیت لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّ وُسْعَها ... (بقره، ۲۳۳) همه به‌اندازه توانشان مكلف هستند.
۱۲.تفویض مسؤولیت به زیردستان باید بر اساس توانایی‌هایشان باشد و به همان مقدار از ایشان انتظار داشت.
علم و توانایی، شفاف سازی قالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ... (بقره، ۲۴۷) قوم بنی اسرائیل به پیامبرشان گفتند: فرمانده ای برای ما مشخص كن تا به جنگ حاكم ستمگر برویم. پیامبرشان گفت: خداوند، طالوت را به فرماندهی شما برگزید زیرا توان علمی و جسمی لازم برای این مسؤولیت را دارد. ۱۳.قدرت علمی و توانایی جسمی برای انجام مأموریت، دو شرط لازم برای مدیران است.
۱۴.داشتن توانایی علمی مهم تر از توانایی جسمی است. (ابتدا كلمه علم آمده سپس جسم)
۱۵.اعلم بودن، در گزینش مدیران یك اولویت مهم است.
۱۶. رهبر و مدیر باید زیر دستان خود را توجیه كند و ابهامات را برطرف سازد. (چنانچه پیامبر بنی‌اسرائیل دلیل انتخاب طالوت به فرماندهی را به وضوح بیان كرد.)
ارزیابی عملكرد قالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلیكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیسَ مِنّی... (بقره، ۲۴۹) هنگامی كه لشگر بنی اسرائیل حركت كرد، (طالوت) به سربازان خود گفت: رودخانه-ای در بین راه است كه هركس از آن آب بنوشد، دیگر در سپاه من جایی ندارد.
۱۷. مدیر باید نیروهای كارآمد را از نیروهای ناكارآمد جدا نماید تا بتواند نیروهای غیر مفید را از مجموعه طرد كند، زیرا حضور آنها باعث سست شدن سایر نیروها می‌گردد.
توجه به كاركنان وَ قُلْ لِلَّذینَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ اْلامِّیینَ ... (آل عمران، ۲۰) خداوند به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: به اهل كتاب (دانشمند‌ها) و عوام مردم بگو: ...
۱۸.مدیر باید به تمام افراد سازمان توجه داشته باشد، هم به سطوحمدیریتی و هم به عامّة كاركنان. كاركنان باید بدانند كه مهم هستند و نقش تعیین كننده ای در سازمان دارند و این اهمیت را در توجه و عنایت مدیر، احساس كنند. ایمان لا یتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ ... (آل عمران، ۲۸) نباید سرپرست مؤمنان از غیر خودشان باشد.
۱۹.در جامعه اسلامی، ایمان داشتن شرط اصلی برای انتخاب مدیر و سرپرست است و اصولاً پست‌های كلیدی (همچون مدیریت)، نباید به افراد بی ایمان واگذار شود، چون امكان سوء استفاده در این سمت‌ها فراوان است. آگاهی از گذشته وَ یعَلِّمُهُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ اْلإِنْجیلَ‌ (آل عمران، ۴۸) خداوند به حضرت عیسی كتاب و حكمت و تورات و انجیل آموخت.
۲۰.مدیران هر برهه از زمان باید از حوادث و قوانین گذشته آگاه باشند و بدانند در گذشته چه‌اتفاقاتی در سازمان رخ داده و چه مقرراتی وضع گردیده است. (چنان كه خداوند به حضرت عیسی، تورات را كه قوانین گذشته بود، آموخت.)
شناخت تهدیدها فَلَمّا أَحَسَّ عیسی‌ مِنْهُمُ الْكُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصاری إِلَی اللّهِ ... (آل عمران، ۵۲) هنگامی كه عیسی احساس كرد اطرافیانش كفر می‌ورزند، گفت: چه كسانی مرا در راه خدا یاری می‌کنند. ۲۱.هوشیاری در شناخت افكار و عقاید و تهدیدها، یكی از شروط اساسی رهبری است.
۲۲.شناخت نیروهای وفادار و سازماندهی و تمركز آنان، برای اداره جامعه و ادامة حركت ضروری است.
سوءاستفاده از مقام ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ یؤْتِیهُ اللّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یقُولَ لِلنّاسِ كُونُوا عِبادًا لی ... (آل عمران، ۷۹) هیچ انسانی كه خداوند به او كتاب و حكمت و نبوت و حكومت داده است، حق ندارد به مردم بگوید: بندگان من باشید.
۲۳.سوء استفاده از موقعیت و مسؤولیت، برای هیچ كس مجاز نیست و باید با آن به شدت برخورد نمود.
پیگیری تا حصول نتیجه مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لایؤَدِّهِ إِلَیكَ إِلاّمادُمْتَ عَلَیهِ قائِمًا...(آل عمران، ۷۵) بعضی از اهل كتاب (یهودیان) كسانی هستند كه اگر به او دیناری بدهی آن را به تو برنمی‌گرداند، مگر آن‌كه برای مطالبة آن دائماً بالای سر او بایستی.
۲۴.پیگیری برای رسیدن به نتیجه، اصلی مهم درمدیریت است، چنان‌كه خداوند وصول مطالبات را به پیگیری مستمر منوط می‌داند. پیمان و پشتیبانی از مدیران وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ النَّبِیینَ لَما آتَیتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ ... (آل عمران، ۸۱) خداوند از پیامبران پیشین پیمان گرفت كه هرگاه علم و حكمت به شما دادم و سپس پیامبری آمد كه آن مطالب را تصدیق می‌كرد، به او ایمان آورید و او را یاری كنید.
۲۵.درمدیریت اسلامی، لازمة سپردن مسؤولیت‌ها گرفتن پیمان است كه بر طبق موازین و اصول، انجام تكلیف شود.
۲۶.مدیران قدیمی باید از مدیران جدید پشتیبانی كنند و مدیران جدید هم باید از مدیران قدیمی تجلیل كنند.
قانون و رهبری كَیفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی‌ عَلَیكُمْ آیاتُ ‌اللّهِ وَ فیكُمْ رَسُولُهُ...(آل عمران، ۱۰۱) خداوند خطاب به مردم مدینه می‌فرماید: چگونه كفر می‌ورزید در حالی كه آیات خدا بر شما تلاوت می‌شود و رسول خدا در بین شماست.
۲۷.وجود قانون و حضور رهبری، دو اصل لازم برای جلوگیری از انحراف است. (اگر قوانین و مقررات كامل و جامع، و رهبری آگاه و ناظر وجود داشته باشد، عدول از مسیر اهداف، امری عجیب خواهد بود، زیرا خداوند می‌فرماید: چگونه كافر می‌شوید در حالی كه قوانین كامل الهی و رهبری معصوم در میان شماست.) نظارت، اصلاح سازمان وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَی‌الْخَیرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ‌الْمُنْكَرِ...(آل عمران، ۱۰۴) از میان شما باید گروهی باشند كه دیگران را به خیر دعوت نمایند و از بدی‌ها بر حذر دارند.
۲۸.باید همواره گروهی جهت نظارت بر امور، در سازمان‌ها باشند كه ضمن دانستن اهداف سازمانی بر رفتارهای فردی و سازمانی افراد دقت نمایند تا هر كجا مغایرتی با آن اهداف دیدند، تذكر دهند.
۲۹.اصلاح سازمان و جلوگیری از انحراف، بدون قدرت منسجم كه از سویمدیریت عالی حمایت شود امكان پذیر نیست.
انتصاب وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ ... (آل‌عمران، ۱۲۱) خداوند در یادآوری جنگ احد خطاب به پیامبر اكرم صلی‌الله علیه‌و‌آله می‌فرماید: آن صبحی كه از خانه‌ات خارج شدی و مؤمنان را برای جنگ در جایگاه خودشان قرار دادی.
۳۰.انتصاب افراد برای جایگاه‌های استراتژیك و حساس بر عهدة شخص مدیر است و باید مستقیماً در انتخاب ایشان، اعمال نظر نماید.
امدادهای الهی إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنینَ أَ لَنْ یكْفِیكُمْ أَنْ یمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلینَ (آل عمران، ۱۲۴)‌ پیامبرصلی‌الله‌علیه‌و‌آله به سپاه خود در جنگ بدر می‌فرماید: خداوند ما را با سه هزار فرشته یاری می‌کند. آیا این مژده برای ما كافی نیست؟
۳۱. یكی از وظایف رهبری، امیدوار كردن افراد و توجه دادن آنها به ‌امدادهای خداوند، در راه رسیدن به اهداف است.
ناامیدی رقبا لِیقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذینَ كَفَرُوا أَوْ یكْبِتَهُمْ فَینْقَلِبُوا خائِبینَ ‌(آل‌عمران، ۱۲۷) امدادهای الهی برای آن بود که كفار ریشه كن شوند یا ناكام و ناامید بازگردند. ۳۲.شیوةمدیریت و اتخاذ سیاست‌ها، باید به نحوی باشد كه دشمن و رقبا به ناامیدی كشیده شوند.
تلاش وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلینَ‌ (آل‌عمران، ۱۳۶) و چه نیكوست پاداش اهل عمل.
۳۳.با شعار و آرزو نمی‌توان به چیزی دست یافت، كار و عمل و سخت كوشی است كه شیرینی موفقیت را به كام انسان می‌نشاند.
تقویت روحیه، بررسی عوامل شكست وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ اْلاعْلَوْنَ ... (آل‌عمران، ۱۳۹) پس از شكست در جنگ احد، خداوند خطاب به مسلمانان می‌فرماید: سستی نكنید و غمگین نباشید كه شما برترید.
۳۴.شكست موضعی در یك برهه از زمان، نشانه شكست نهایی نیست، بلكه تجربه‌ای برای رسیدن به موفقیت و پیروزی است.
۳۵.مدیر و رهبر باید روحیه‌ها را تقویت كند.
۳۶.در ضمن روحیه دادن باید به عوامل شكست توجه كرد. (چنان كه خداوند ضمن تقویت روحیه، فرمود: این بار سستی كردید و به دستورات خوب عمل نكردید.)
انسجام رویه ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی‌ أَعْقابِكُمْ... (آل‌عمران، ۱۴۴) خداوند در بیان ضعف‌های جنگ احد و توبیخ كسانی كه شایعه شهادت حضرت رسول صلی الله علیه و آله را انتشار دادند فرمود: محمد پیامبری است كه قبل از او هم پیامبرانی آمده‌و رفته، پس آیا اگر او بمیرد یا كشته شود، شما به وضعیت گذشته خود برمی‌گردید؟
۳۷.رویه‌های سازمانی باید چنان تشكّل و انسجامی داشته باشند كه حتی نبودن مدیر و رهبر در برهه ای از زمان، ضربه ای به سازمان و جریان امور آن نزند.
عوامل شكست سازمان حَتّی إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِی اْلامْرِ وَ عَصَیتُمْ ... (آل‌عمران، ۱۵۲) خداوند در بیان علل شكست جنگ احد می‌فرماید: شما رو به پیروزی بودید تا آنكه سست شدید و در میانه جنگ به نزاع بر سر تقسیم غنایم پرداختید و از دستور پیامبر نافرمانی كردید.
۳۸.از جمله عوامل شكست هر سازمان، سستی افراد در انجام وظایف، نزاع و اختلافات داخلی و عدم اطاعت ازمدیریتی واحد است. مدیریت بحران إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی‌ أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یدْعُوكُمْ ... (آل‌عمران، ۱۵۳) به یاد بیاورید هنگامی كه در جنگ احد فرار می‌كردید و به هیچ كس توجه نمی‌كردید در حالی كه پیامبر شما را فرا می‌خواند.
۳۹.در صحنه‌های حساس و مشكلات خطرآفرین سازمان، افراد سست و ترسو خود را كنار خواهند كشید.
۴۰.دستورات مدیر در لحظه‌های حساس، موجب به حركت درآمدن ترسوها و سست‌ها نمی‌شود، لذا نباید پست‌های كلیدی را به ایشان سپرد. ۴۱.آنجا كه مشكلات و سختی‌ها جلوه‌گر می‌شود، مدیر باید حضوری پررنگ‌تر داشته باشد. عطوفت، مشورت، توكل فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلامْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللّهِ (آل‌عمران، ۱۵۹) خداوند پس از بیان ضعف‌های جنگ احد، خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: از تقصیر آنان درگذر و برایشان طلب آمرزش كن و برای تصمیم‌گیری‌های آینده از آنان مشورت بگیر. امّا هنگامی كه تصمیم گرفتی، قاطع باش و به خدا توكل كن و آن را عملی ساز. ۴۲.رهبری ومدیریت صحیح با عفو و عطوفت همراه است. ۴۳.در مشورت كردن، محاسنی همچون تفقد از نیروها و دخیل كردن آنها در تصمیم سازی، شكوفایی استعدادها، گزینش بهترین رای، ایجاد انگیزه و علاقه برای اجرای تصمیم نهایی، نهفته است. ۴۴. مشورت، تصمیم‌ساز است و منافاتی با تصمیم‌گیری قاطع‌ مدیر ندارد. ۴۵.در كنار فكر و مشورت و تصمیم‌گیری، توكل برخدا لازم است.
شناخت ضعف‌ها وَلَمّا أَصابَتْكُمْ مُصیبَةٌ...قُلْتُمْ أَنّی هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ... (آل‌عمران، ۱۶۵) هنگامی كه مصیبتی (همچون شكست جنگ احد) به شما رسید، گفتید: این مصیبت از كجاست؟ بگو: آن از سوی خودتان است. ۴۶.در جستجوی عوامل شكست، ابتدا باید به دنبال عوامل داخلی و ضعف‌های سازمانی بود، سپس عوامل خارجی بررسی شود، زیرا عوامل داخلی به دست مدیران سازمان قابل کنترل است.
ارزیابی عملكرد، نظریه سیستمی أَنّی‌لاأُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ ‌أُنْثی‌ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ...(آل‌عمران،۱۹۵) خداوند می‌فرماید: من تلاش هیچ صاحب عملی را تباه نمی‌كنم، زن باشد یا مرد، همه از یكدیگرید. ۴۷.در سازمان‌ها باید روشی جهت شناسایی كسانی كه وظیفة خود را به خوبی انجام می‌دهند، وجود داشته باشد تا ضمن تشویق آنها، انگیزش سازمانی را تقویت نمود. ۴۸.تلاش و تلاشگر هر دو مهم هستند، كارها هم باید حسن فعلی (شكل درست) داشته باشد و هم حسن فاعلی (نیت درست). ۴۹.در سازمان‌های اسلامی، همة افراد سازمان مثل اعضای یك پیكرند در نتیجه تخریب یك فرد به مثابة تخریب سازمان است. ۵۰.در یك بدن همة اعضا باید با هم رشد كنند، لذا باید امكان رشد سازمانی برای همة افراد فراهم باشد و تلاشمدیریت عالی سازمان بر ارتقای كیفی همة افراد معطوف گردد.
جبران خدمات أَمْ لَهُمْ نَصیبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لا یؤْتُونَ النّاسَ نَقیرًا (نساء، ۵۳) خداوند در بیان حالات یهودیان می‌فرماید: اگر حكومت در دستشان بود ذره‌ای از اموال و دارایی‌ها را به مردم نمی‌دادند و همه را برای خود برمی‌داشتند. ۵۱.مدیر سازمان باید به فكر رفاه افراد سازمان و وضعیت معیشتی ایشان باشد. (یكی از وظایف مدیران، توجه به مشكلات معیشتی افراد است.)
اهلیت و صلاحیت إِنَّ اللّهَ یأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اْلاَماناتِ إِلی‌ أَهْلِها ... (نساء، ۵۸) خداوند فرمان می‌دهد كه‌امانت‌ها را به صاحبانشان بدهید. در روایات متعدد منظور از امانت، رهبری ومدیریت جامعه معرفی شده است. ۵۲.ملاك عزل و نصب‌ها، باید اهلیت و صلاحیت افراد باشد. كلید خوشبختی جامعه، بر سر كار بودن افراد لایق و رفتار عادلانه است و منشا نابسامانی‌ها، ریاست نااهلان است. امام علی علیه السلام می‌فرماید: هر كس خود را در جامعه بر دیگران مقدم بدارد، در حالی كه بداند افراد لایق‌تر از او هستند، قطعاً به خدا و پیامبر و مؤمنان خیانت كرده است.
تشكیلات و سلسله مراتب یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوااللّهَ وَ أَطیعُواالرَّسُولَ وَ أُولِی‌اْلامْرِ مِنْكُمْ...(نساء، ۵۹) ای‌كسانی كه‌ایمان آورده‌اید از خداوند اطاعت كنید و فرمان پیامبر و جانشینان او را گردن نهید. ۵۳.برای انجام اهداف سازمانی باید تشكیلات مناسب و به تبع آن سلسله مراتب تعریف شود. ۵۴.در اجرای دستورات، اصل سلسله مراتب باید رعایت شود.
حذف دوچهرگان وَ یقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَیتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیرَ الَّذی تَقُولُ ... فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ ... (نساء، ۸۱) منافقان به هنگام روز در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله می‌گفتند: هر چه شما بگویید درست است! ولی هنگامی كه از نزد پیامبر می‌رفتند، برخلاف گفته‌های او عمل می‌كردند. خداوند می‌فرماید: ای پیامبر از ایشان اعراض كن. ۵۵.افراد دوچهره باید از تشكیلات سازمان حذف شوند و یا لااقل در پست‌های كلیدی قرار نگیرند.
پیشگامی مدیر فَقاتِلْ فی سَبیلِ اللّهِ .... وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنینَ ... (نساء، ۸۴) ای رسول! در راه خدا پیكار كن و مؤمنان را به جهاد ترغیب كن. ۵۶.در اجرای برنامه‌های سازمانی، مدیر باید پیشگام باشد تا موجب ایجاد انگیزش در افراد سازمان گردد.
دوری از تبعیض فَلا تَمیلُوا كُلَّ الْمَیلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ... (نساء، ۱۲۹) پس تمایل خود را متوجه یك طرف ننمایید تا دیگری بلاتكلیف رها شود. ۵۷.مدیر نباید با رفتارهای تبعیض آمیز بعضی از نیروها را منزوی كند، بلكه باید نسبت به تمام نیروها توجه داشته باشد تا موجب افزایش انگیزش كاركنان را فراهم آورد.
ضابطه مداری یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا كُونُوا قَوّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلی‌ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَینِ وَ اْلاَقْرَبینَ... (نساء، ۱۳۵) ای كسانی كه‌ایمان آورده‌اید! همواره عدالت را بر پا دارید و برای خدا گواهی دهید، اگر چه به زیان خود یا والدین و بستگانتان باشد. ۵۸.ضوابط بر روابط مقدم است، باید بر طبق ضابطه عمل نمود حتی اگر روابط را مخدوش نماید.
شایستگی و پاداش وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظیم‌(مائده،۹) خداوند به كسانی كه ‌ایمان آورده‌اند و كارهای شایسته انجام داده‌اند، وعدة آمرزش و پاداش بزرگ داده است. ۵۹.تشویق و اعطای پاداش بر مبنای شایستگی و كیفیت كار، عاملی مهم در تقویت انگیزش كاركنان است.
سرپرستی وَ لَقَدْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ بَنی‌إِسْرائیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی‌عَشَرَ نَقیبًا...(مائده،۱۲) خداوند از بنی‌اسرائیل پیمان گرفت، سپس از میان آنها دوازده سرپرست برای دوازده طایفه برانگیخت. ۶۰.سرپرست هر صنف بهتر است از همان صنف انتخاب شود تا مشكلات و مسائل آنها را بیشتر درك كند. مثلاً اگر قرار است برای بیمارستانی مدیر انتخاب شود بهتر است پزشك باشد. گرچه داشتن توان و دانشمدیریت ضروری است.
فساد اداری وَ‌تَرى‌ كَثیرًا مِنْهُمْ یسارِعُونَ فِی‌اْلإِثْمِ وَ‌الْعُدْوانِ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ...‌(مائده،۶۲) بسیاری از مدعیان ایمان را می‌بینی كه در گناه و ظلم و حرام خواری شتاب می‌كنند. ۶۱.فساد اداری (سُحت)، از فساد اجتماعی (عدوان) و فساد اخلاقی (اثم) خطرناكتر و بدتر است. لذا اولین گام در راستای اصلاح سازمانها، تغییر در رویه‌ها و فرایندهای سازمانی جهت از بین رفتن فساد اداری است.
شفاف سازی دستورات فَمَنِ اعْتَدى‌ بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ ‌(مائده، ۹۴) خداوند پس از بیان قسمتی از احكام شكار می‌فرماید: بعد از این، هر كه از این مرزها تجاوز كند، او را عذابی دردناك است. ۶۲.قبل از ابلاغ دستورات، نمی‌توان کارکنان را مؤاخذه نمود، بلكه ابتدا باید به نحوی كه همگان در جریان قرار گیرند دستورات ابلاغ شود، سپس در صورت تعدی از آن مؤاخذه و تنبیه صورت گیرد. (واحد اداری سازمان‌ها كه وظیفة ابلاغ دستورات را بر عهده دارند باید از شیوه‌هایی استفاده كنند كه همة افراد سازمان در جریان آن دستورات قرار گیرند.)
طبقه‌بندی اطلاعات قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كافِرینَ‌ (مائده، ۱۰۲) پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با مردم دربارة حج سخن می‌گفت. كسی پرسید آیا حج همه ساله واجب است؟ پیامبر پاسخ نداد. او چند بار پرسید. رسول خدا فرمود: این همه اصرار برای چیست؟ اگر بگویم آری، كار شما سخت می‌شود. یكی از عوامل هلاكت امت‌های گذشته سؤال‌های نابجا و عمل نكردن به آنها بود. ۶۳.اطلاعات و دانش سازمانی باید رده‌بندی و طبقه‌بندی شود و مدیران نباید بعضی از اطلاعات و دانسته‌های خود را در اختیار عموم كاركنان بگذارند، نظیر مشكلات اقتصادی و بحران‌های سازمانی.
شفاف سازی روش مدیریت قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیبَ وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنّی مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یوحى‌ إِلَی...(‌انعام، ۵۰) ای پیامبر به مردم بگو: من ادعا نمی‌كنم كه گنجینه‌های خداوند نزد من است و غیب می‌دانم و ادعا نمی‌كنم كه من فرشته‌ام، بلكه من آنچه را كه به من وحی می‌شود پیروی می‌كنم. ۶۴.اهداف و شیوة كار مدیر باید صریح و روشن بیان شود. ۶۵.مدیران باید همچون دیگران در زندگی شخصی از امكانات عمومی استفاده كنند و استفاده از امكانات ویژه صحیح نمی‌باشد.
نظریه انگیزش و تكریم ارباب رجوع وَ إِذا جاءَكَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیكُمْ... (انعام، ۵۴) خداوند به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: هر گاه مؤمنان نزد تو آمدند به ایشان سلام كن. ۶۶.مدیران باید با برخوردی محبت‌آمیز، به کارکنان و مراجعان شخصیت دهند تا موجب افزایش انگیزش سازمانی و تكریم ارباب رجوع ‌گردد.
سرعت عمل وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبینَ ‌(انعام، ۶۲) و خداوند سریعترین حسابرسان است. ۶۷.سرعت حسابرسی در دستگاه‌های نظارتی و سرعت در رسیدگی به ‌امور در دستگاه‌های اجرایی یك ارزش و ضرورت است.
علم و حكمت إِنَّ رَبَّكَ حَكیمٌ عَلیمٌ ‌(انعام، ۸۳) پروردگارت حكیم و داناست. ۶۸.علم و حكمت، دو شرط لازم برای تدبیر ومدیریت امور است. (با توجه به اینكه كلمة رب در لغت به معنای مربی آمده است.)
برنامه‌ریزی و اجرا فالِقُ اْلإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیلَ سَكَنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبانًا ذلِكَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ‌ (انعام، ۹۶) خداوند، شكافندة سپیده‌دم است و شب را مایة آرامش و خورشید و ماه را وسیله شمارش ایام قرار داد. این است اندازه‌گیری و برنامه‌ریزی خداوندِ قدرتمند و دانا. ۶۹.برنامه‌ریزی دقیق و اجرای كامل برنامه‌ها، نیاز به علم و قدرت دارد، علم برای تدوین برنامه و قدرت برای اجرای نیكوی آن.
پایداری بر اهداف وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلّ‌ِ نَبِی عَدُوًّا شَیاطینَ اْلإِنْسِ وَ الْجِنّ‌ِ... ‌(انعام، ۱۱۲) ای پیامبر! اینان تنها در برابر تو به لجاجت نپرداخته‌اند بلكه برای هر پیامبری دشمنانی از شیطان‌های انسانی و جنّی قرار دادیم. ۷۰.مدیران باید برای مخالفت‌ها آماده باشند و بدانند كه در برابر هر تغییر و اصلاحی، مقاومت و مخالفت صورت می‌گیرد.
مدیران فاسد وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فی كُلّ‌ِ قَرْیةٍ أَكابِرَ مُجْرِمیها لِیمْكُرُوا فیها... ‌(انعام، ۱۲۳) در هر دیاری بزرگانی از مجرمان به حیله و فسق و فساد می‌پردازند. ۷۱.مدیران و رهبران فاسد، ریشة فساد اجتماع هستند. ۷۲.تزویر و دروغ، حربه‌های اصلی مدیران و رهبران فاسد است.
عبرت از گذشتگان وَ كَمْ مِنْ قَرْیةٍ أَهْلَكْناها ... ‌(اعراف، ۴) چه بسیار آبادی‌هایی كه اهل آن به خاطر فساد و كفر نابود شدند. ۷۳.در تصمیم‌گیری‌ها، باید سرگذشت كسانی كه در شرایط مشابه تصمیم‌گیری كرده‌اند، مورد توجه و عبرت قرار گیرد.
پاسخ‌گویی فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذینَ أُرْسِلَ إِلَیهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلینَ ‌(اعراف، ۶) قطعاً مردم و پیامبران، از آنچه انجام داده‌اند بازخواست خواهند شد. ۷۴.در سازمان، هم رهبران و مدیران باید نسبت به اقدامات و تصمیمات خود مسؤولند، همچنین افراد عادی و کارکنان نیز باید نسبت به آنچه بر دوششان گذاشته شده، پاسخ‌گو باشند.
دوری از تكبّر قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فیها فَاخْرُجْ ... ‌(اعراف، ۱۳) خداوند به شیطان فرمود بیرون رو، از چه روی تكبّر ورزیدی؟!
۷۵.تكبّر، چه برای افراد عادی و چه برای پست‌های مهم و مدیران ارشد، آفت و آسیب است و باعث خواری و شكست می‌شود.
تمهید مقدمات فَكُلا مِنْ حَیثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ ... ‌(اعراف، ۱۹) خداوند به آدم فرمود: تو و همسرت، هر چه خواستید در این باغ بخورید ولی به آن درخت نزدیك نشوید.
۷۶.مدیران و رهبران باید ابتدا امكانات را در اختیار كاركنان بگذارند و راه صحیح استفاده از آن را به ایشان بیاموزند، سپس انتظار كار صحیح و درست و بدون نقص داشته باشند. بیان ویژگی‌های خود وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمینٌ ‌(اعراف، ۶۸) قرآن از زبان پیامبر می‌فرماید: من برای شما خیرخواه و امین هستم.
۷۷.بیان ویژگی‌های مثبت خود، در موارد ضرورت و آنجا كه برای دیگران سازنده باشد، مانعی ندارد.
انتقاد شنوی قالُوا أُوذینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِینا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسى‌ رَبُّكُمْ أَنْ یهْلِكَ عَدُوَّكُمْ ... (اعراف، ۱۲۹) قوم بنی‌اسراییل به حضرت موسی گفتند: هم پیش از آمدنت ما در سختی بودیم و هم اكنون كه تو آمده‌ای. موسی خطاب به ایشان فرمود: امیدوارم خداوند دشمن شما را به زودی نابود كند.
۷۸.مدیر باید به انتقادها گوش فرا دهد و در پاسخ جواب‌هایی بدهد كه كاركنان به اصلاح امور امیدوار شوند.
كادر‌سازی وَ قالَ مُوسى‌ ِلاَخیهِ ‌هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی ... ‌(اعراف، ۱۴۲) موسی به برادرش‌هارون گفت: در غیاب من جانشین من در میان قوم باش.
۷۹.فردی به عنوان جانشین (معاون مدیر) باید در كنار مدیر اصلی و با تجربه، در فراز و نشیب‌ها باشد تا ضمن كسب تجربه، او را یاری دهد و در غیاب مدیر، سازمان بدون رهبر نماند. ۸۰.یكی از وظایف اصلی مدیران كادر سازی است.
برنامه‌ریزی وَ كَتَبْنا لَهُ فِی اْلالْواحِ مِنْ كُلّ‌ِ شَی‌ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصیلاً لِكُلّ‌ِ شَی‌ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَكَ یأْخُذُوا بِأَحْسَنِها ... ‌(اعراف، ۱۴۵) در الواح تورات، به موسی در هر موردی پندی دادیم و به او گفتیم: آنها را با قوت اجرا كن و به قوم خود فرمان ده كه بهترین آنها را انتخاب كنند و اجرا نمایند.
۸۱.در برنامه‌ریزی باید بهترین روش را انتخاب نمود و آن را با تمام توان انجام داد. گرچه در بعضی شرایط،مدیریت اقتضائی، مفهوم بهترین اقدام را تبیین می‌کند. گزینش وَ اخْتارَ مُوسى‌ قَوْمَهُ سَبْعینَ رَجُلاً ... ‌(اعراف، ۱۵۵) حضرت موسی برای رفتن به میعادگاه خداوند، هفتاد نفر را انتخاب كرد. ۸۲.افرادی كه به پست‌های حساس و اصلی منصوب می‌شوند، باید حتماً گزینش شوند تا صلاحیت‌های لازم را داشته باشند، هر كسی در هر سطحی نمی‌تواند در جایگاه تصمیم گیری قرار گیرد.
باور اهداف یؤْمِنُ بِاللّهِ وَ كَلِماتِهِ ... ‌(اعراف، ۱۵۸) خداوند در بیان صفات حضرت رسول صلی الله علیه و آله می‌فرماید: پیامبری كه به خدا و گفتار او ایمان دارد. ۸۳.شخصی كهمدیریت سازمان را برعهده دارد باید از ماموریت سازمان و اهداف سازمانی اطلاع كافی داشته و به آن ایمان داشته باشد تا بتواند زیردستان را در این راه توجیه، یاری و هدایت كند.
توزیع امكانات اضْرِبْ بِعَصاكَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَینًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ ... ‌(اعراف، ۱۶۰) خداوند به حضرت موسی فرمود: با عصایت به این سنگ بزن، پس از آن سنگ دوازده چشمه جوشید و هر قبیله از یكی از آنها استفاده كرد. ۸۴.تقسیم و توزیع عادلانه ‌امكانات و منابع، نقش مهمی در تسهیل امور دارد.
تبیین تهدیدها وَ اتْلُ عَلَیهِمْ نَبَأَ الَّذی آتَیناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوینَ ‌(اعراف، ۱۷۵) ای پیامبر! داستان بلعم باعورا را بر مردم بخوان كه از علم خود اندكی به او داده بودیم و قدرت اجابت دعا و برخی كرامات را داشت تا آن كه شیطان او را در پی خویش كشید و از گمراهان شد. ۸۵.رهبران و مدیران، باید مواردی كه ماموریت و اهداف سازمان را تهدید می‌كند و باعث شكست می‌شود، را به افراد تحت تكفل خود گوشزد كنند و با بیان سرگذشت فریب خوردگان، آنان را برای مقاومت در مسیر صحیح آماده سازند.
شایسته سالاری إِنَّ وَلِیی اللّهُ الَّذی نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ یتَوَلَّى الصّالِحینَ‌ (اعراف، ۱۹۶) پیامبر اكرم می‌فرماید: سرپرست من خدایی است كه این كتاب آسمانی را نازل كرده و او همة صالحان را سرپرستی و هدایت می‌كند. ۸۶.رعایت اصل شایسته سالاری لازم است حتی در مورد زیردستان. (خداوند كسانی را كه شایسته هستند، سرپرستی می‌كند.)
ترغیب كاركنان یا أَیهَا النَّبِی حَرِّضِ الْمُؤْمِنینَ عَلَى الْقِتالِ ... ‌(انفال، ۶۵) ای پیامبر مؤمنان را برای پیكار با كفار تشویق كن. ۸۷.یكی از وظایف مدیران، آن است كه با حرف و عمل خود، زیردستان را در جهت نیل به اهداف تشویق و ترغیب نمایند.
مدیریت اقتضایی اْلانَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ ... ‌(انفال، ۶۶) اكنون خداوند در امر جهاد، به شما تخفیف داد. ۸۸.در مدیریت، گاهی باید به دلیل تغییر شرایط و اقتضائات، آئین نامه‌ها تغییر كند و این امر با قاطعیت درمدیریت منافاتی ندارد. تمركز بر هدف ما كانَ لِنَبِی أَنْ یكُونَ لَهُ أَسْرى‌ حَتّى یثْخِنَ فِی اْلارْضِ ... ‌(انفال، ۶۷) هیچ کسی حق اسیر گرفتن ندارد مگر بعد از آن كه بر منطقه غلبة كامل پیدا كرد. (اسیر گرفتن، شما را از فتح و پیروزی دور نكند.) ۸۹.در مدیریت، تمركز بر هدف و دوری از تشتّت، یك ضرورت برای نیل به اهداف است.
اجرای مقررات و انعطاف در امور فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَخَلُّوا سَبیلَهُم...‌(توبه،۵) هنگامی‌كه ماه‌های حرام سپری شد، مشركان و دشمنان خدا را هر كجا یافتید بكشید یا دستگیر كنید یا در محاصره قرار دهید و از هر سو در كمین آنها باشید، پس اگر توبه كردند و مسلمان شدند آزادشان كنید. ۹۰.درمدیریت صحیح، هم تندی لازم است (خذوهم...)، هم نرمش و بخشش (خلوا سبیلهم)، این دو اصل همیشه باید در كنار هم باشند.
آرامش ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَكینَتَهُ عَلى‌ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ ... (توبه ۲۶) سپس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد. ۹۱.آرامش و اطمینان، شرط تعقل صحیح است، زیرا كه پریشانی و اضطراب باعث جلوگیری از تفكّر و دقّت و خلاقیت می‌شود. (در جبهه، پیامبر صلی الله علیه و آله نگران فرار مسلمین بود و مسلمانان نگران شكست، خداوند هر دو نگرانی را با لطف خود و فرستادن آرامش بر دل‌های ایشان برطرف كرد.)
توان اجرایی، پیامدهای تصمیم یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنیكُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ... ‌( توبه، ۲۸) ای مؤمنان! مشركان، پلید و ناپاكند، پس بعد از این نباید به مسجد الحرام وارد شوند و به خاطر قطع رابطه داد و ستد، از فقر و تنگدستی نترسید كه خداوند از فضل خویش شما را بی‌نیاز خواهد كرد. ۹۲.در اعلام برنامه‌ها، توجه به توان اجرایی و موقعیت خود ضروری است. (با آنكه مشركان همیشه پلید و ناپاك بوده‌اند ولی چون در سال نهم مسلمانان قدرت اجرا پیدا كردند این موضوع اعلام شد.) ۹۳.در دستورات و آئین نامه‌ها، به تنش‌ها و پیامدهای آن توجه شود. (خداوند، پیامد قطع رابطه را كه كسادی بازار و فقر است، تذكر می‌دهد و با قاطعیت می‌فرماید:‌ نگران نباشید زیرا روزی دست خداست.)
حفظ شخصیت مدیران عَفَا ‌اللّهُ عَنْكَ ‌لِمَ‌ أَذِنْتَ لَهُمْ‌ حَتّى‌ یتَبَینَ لَكَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبینَ ‌( توبه،‌۴۳) ای پیامبر! خدا از تو درگذشت، چرا پیش از این كه راستگویان را از دروغگویان بازشناسی، به ایشان اجازه مرخصی از جنگ دادی؟ ۹۴.اگر خواستید مسؤولی را توبیخ كنید مواظب شخصیت او باشید كه تخریب نشود زیرا اگر شخصیت وی تخریب شود دیگر نمی‌تواند مجموعة خود را اداره كند. چنانكه خداوند هنگام انتقاد، ابتدا جایگاه والای پیامبر و عفو و رحمت خودش را متذكر می‌شود سپس به بیان انتقاد می‌پردازد.
گزارش‌گیری لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ اْلامُورَ ... ‌( توبه، ۴۸) ای پیامبر! منافقان پیش از این هم دنبال فتنه‌گری بودند و مسایل را برای تو واژگون جلوه می‌دادند. ۹۵.مدیران باید هوشیار باشند و به هر گزارشی اعتماد نكنند. باید در مناصب و مجاری كسب گزارش، افراد موثق و معتمد قرار گیرند.
صلابت وَ مِنْهُمْ مَنْ یلْمِزُكَ فِی الصَّدَقاتِ ... ‌( توبه، ۵۸) ای پیامبر! بعضی از منافقان در تقسیم صدقات به تو عیب می‌گیرند. ۹۶.مدیران نظام اسلامی نباید تحت تأثیر عیب جویی‌های منافقان و معاندان قرار گیرند، بلكه اگر روش درستی در پیش گرفته‌اند از هیچ چیز واهمه نداشته باشند.
تخصیص منابع وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ ... ‌( توبه، ۵۹) در جنگ حنین، شخصی در مورد تقسیم غنایم به پیامبرصلی الله علیه و آله اعتراض كرد، آیه نازل شد: اگر مردم به آنچه خدا و پیامبرش به آنها داده‌اند راضی می‌شدند خداوند از فضلش به آنها بیشتر عطا می‌فرمود. ۹۷.سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در صرف منابع مالی سازمان، از شئونمدیریت عالی سازمان‌ است. شنیدن سخنان دیگران وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یؤْذُونَ النَّبِی وَ یقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ... ‌( توبه ۶۱) برخی از منافقان، پیامبر را آزار می‌دادند و می‌گفتند: او به حرف هر‌كس گوش می‌دهد. ۹۸.از صفات یك مدیر آگاه، سعة صدر و گوش دادن به حرف همة گروه‌هاست. (مدیران موفق، شنوندگان خوبی هستند.)
ثبت سوءسابقه إِنَّكُمْ رَضیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ ... ‌( توبه، ۸۳) عده‌ای از منافقان نزد پیامبر آمده و گفتند: به ما اجازه جنگ با مشركان بده. خداوند از طرف پیامبر پاسخ می‌دهد كه: شما اهل جنگ و كارزار نیستید، بلكه فقط شعار می‌دهید و هرگز به جنگ نخواهید رفت، زیرا كه در جنگ گذشته (جنگ تبوك)، به كمك سپاه اسلام نیامدید و در خانه‌هایتان ماندید.
۹۹.سوء سابقة افراد و تخلف از فرامین و دستورات سازمانی باید ثبت شود. (البته لازم نیست به مجرد یك تخلف، تنبیه صورت گیرد، ولی ثبت و ضبط آن لازم است.)
عطوفت در روابط اقتصادی خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً ... وَ صَلّ‌ِ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ(توبه، ۱۰۳) ای پیامبر! از اموال مؤمنان زكات بگیر ... بر آنان درود فرست و برایشان دعا كن زیرا دعای تو مایة آرامش آنان است. ۱۰۰.دریافت‌ها و پرداخت‌های مالی، باید همراه محبت و عطوفت باشد.
نگرش جامع وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا كَافَّةً ... ‌( توبه، ۱۲۲) پس از نزول آیات جهاد و توبیخ کسانی كه به جنگ نرفته بودند، همه می‌خواستند رهسپار جبهه شوند كه خداوند متذكر شد: سزاوار نیست همه مؤمنان به جهاد روند و امور دیگر را تعطیل نمایند. ۱۰۱.در برنامه‌ریزی و مدیریت‌، جامع‌نگر باشیم تا توجه به مسأله‌ای سبب اخلال در مسایل دیگر نشود.
فازبندی إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلاَرْضَ فی سِتَّةِ أَیامٍ ... (یونس، ۳) پروردگار شما خدایی است كه آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید. ۱۰۲.اقدامات و برنامه‌ها باید زمانبندی شده و مرحله به مرحله (تدریجی) انجام گردد، چنان كه خداوند قادر و توانا در آفرینش آسمان و زمین چنین كرد. تفویض اختیار و نظارت ثُمَّ جَعَلْناكُمْ خَلائِفَ فِی اْلارْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَیفَ تَعْمَلُونَ‌ (یونس، ۱۴) سپس شما را در زمین، جانشینان ایشان قرار دادیم تا ببینیم شما چگونه عمل می‌كنید. ۱۰۳.هر مدیری كه مسؤولیت می‌دهد، (جعلناكم خلائف...) باید نظارت هم بكند. (لننظر)
آمادگی برای مخالفت‌ها فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبینٌ ‌(یونس، ۷۶) هنگامی كه از جانب ما حق به سراغشان آمد، گفتند: این سحر و جادو است.
۱۰۴.مدیران و رهبران باید بدانند كه همواره گروهی با برنامه‌های آنان مخالفت می‌كنند.
صبر و استقامت وَ اتَّبِعْ ما یوحى‌ إِلَیكَ وَ اصْبِرْ ... ‌ (یونس، ۱۰۹) ای پیامبر! از آنچه بر تو وحی می‌شود، پیروی كن و پایدار باش. ۱۰۵.یكی از صفات مدیران و رهبران، صبر و استقامت است، زیرا كه صبر، انسان را به شهد موفقیت می‌رساند.
پیشرفت اقتصادی یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یرْسِلِ السَّماءَ عَلَیكُمْ مِدْرارًا وَ یزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى‌ قُوَّتِكُمْ...(هود، ۵۲) حضرت هود خطاب به مردم گفت: ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنید و به سوی او بازگردید و توبه نمایید تا او از آسمان پی در پی بر شما باران و بركت بفرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید. ۱۰۶.در جهان‌بینی و نگاه دینی، یكی از راه‌های توسعة اقتصادی، دوری از نافرمانی خداوند و جبران گذشته است. تعبیر قرآن كه می‌فرماید: (توبوا الیه یرسل السماء علیكم مدرارا) هم می‌تواند اثر معنوی توبه باشد، نظیر نماز باران كه راهی برای نزول باران است و هم می‌تواند اثر طبیعی آن باشد، زیرا اگر مردم به پاكی و صداقت كسی مطمئن شوند، روابط خود را با او توسعه می‌دهند.
ایمان به هدف فَلا تَكُ فی مِرْیةٍ مِمّا یعْبُدُ هؤُلاءِ ... ‌(هود، ۱۰۹) ای پیامبر! به خاطر كفر مردم، در شك و تردید قرار نگیر. ۱۰۷.مدیران و رهبران باید چنان در ایمان به هدف و آرمان‌ خود، استوار و مطمئن باشند كه انحراف افراد، نتواند ایشان را دچار تزلزل و سستی كند.
استقامت همگانی، اعتدال فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا ... (هود، ۱۱۲) ای پیامبر! در راه خدا استوار باش و در برابر سختی‌ها مقاومت كن و پیروانت را نیز به این استقامت، امر كن و نیز از فرامین عدول نكن. ۱۰۸.در پایداری بر مشكلات، مدیر باید پیشگام و اسوة استقامت باشد. ۱۰۹.پایداری مدیران بدون همراهی سایرین، بی‌نتیجه است. (همه باید استقامت ورزند.) ۱۱۰.مدیران و رهبران، باید در مسیر اعتدال حركت كنند و از افراط و تفریط بپرهیزند.
دانش استراتژیک وَ كَذلِكَ یجْتَبیكَ رَبُّكَ وَ یعَلِّمُكَ مِنْ تَأْویلِ اْلأَحادیثِ ... ‌(یوسف، ۶) خداوند حضرت یوسف را برگزید و به او علم تعبیر خواب و آگاهی از انجام امور را عطا فرمود. ۱۱۱.علوم كلیدی و دانش‌های استراتژیك را نباید به هر فردی آموخت، برای در اختیار گذاشتن اطلاعات مهم باید افراد را گزینش كرد.
گروه گرایی، برتری بر اساس لیاقت إِذْ قالُوا لَیوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى‌ أَبینا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ ... ‌(یوسف، ۸) برادران یوسف گفتند: یوسف و برادرش بنیامین نزد پدرمان از ما محبوب‌ترند، در حالی كه ما گروهی نیرومند هستیم. ۱۱۲.تبعیض با تفاوت یكسان نیست. تبعیض، برتری دادن بدون دلیل است و تفاوت، برتری بر اساس لیاقت. لذا برتری دادن افراد بر اساس لیاقت‌هایشان در رده‌های مدیریتی، اصلی معقول و تأیید شده است. ۱۱۳.گروه‌گرایی، اگر بدون رهبری صحیح باشد و جهت‌گیری منفی و مخرب پیدا كند باید شدیداً كنترل شود، زیرا عوامل سقوط را سریع‌تر فراهم می‌كند. (برادران حضرت یوسف به همین دلیل دچار انحراف شدند و هنگامی که تحت نظارت و هدایت یوسف قرار گرفتند از اشتباهات خود بازگشتند.)
تقسیم كار وَ جاءَتْ سَیارَةٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ ... ‌(یوسف، ۱۹) كاروانی از راه رسید و مأمور آب را فرستادند تا آب بیاورد. ۱۱۴.تقسیم كار یكی از اصولمدیریت و زندگی جمعی است. (كلمه «وارد» به معنی كسی است كه مسؤول آب آوردن است.)
ارتقا از قاعده هرم عَسى‌ أَنْ ینْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا ... (یوسف، ۲۱) عزیز مصر به همسرش گفت: یوسف را به چشم برده نگاه نكن، امید است در آینده به ما سود برساند (در امور خانه، ما را كمك كند) یا او را به فرزندی بگیریم. ۱۱۵.تصمیم‌های مهم را پس از ارزیابی و به صورت مرحله‌ای اتخاذ كنید. (اول یوسف به عنوان كمك كار خانه و سپس به عنوان فرزند قرار داده شد.) ۱۱۶.طی كردن هرممدیریتی باید مرحله به مرحله صورت پذیرد. در انتخاب مدیران رده‌های بالاتر، از مدیران رده پایینی استفاده شود كه پله‌های هرم را طی كرده‌اند. توانایی رشد كَذلِكَ مَكَّنّا لِیوسُفَ فِی اْلارْضِ ... ‌(یوسف، ۲۱) و اینگونه یوسف را در زمین قدرت بخشیدیم. ۱۱۷.هیچ گاه زیردستان را نباید دست كم گرفت، چون ممكن است توانایی رشد و طی مدارج عالی را داشته باشند. (یوسف برده، پادشاه شد.)
ترفیع، شفاف سازی، وارستگی وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّه‌اتیناهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا وَ كَذلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ ‌(یوسف، ۲۲) و چون یوسف به رشد و قوت رسید، به او حكم (نبوت) و علم دادیم و اینگونه پاداش نیكوكاران را می‌دهیم. ۱۱۸.ترفیع افراد باید در وقت خود صورت پذیرد، اگر زودتر باشد فرد به صلاحیت لازم نرسیده است و اگر دیرتر باشد انگیزش افراد را كاهش می‌دهد. ۱۱۹.دلیل عزل و نصب‌ها را برای دیگران باید بیان كرد تا فضای رقابت در سازمان حاكم شود؛ چنان كه خداوند دلیل نصب یوسف را نیكوكار بودن او شمرده است. ۱۲۰.تنها علم و توان برای مسؤولیت‌پذیری كافی نیست، بلكه وارستگی و نیكوسیرتی نیز شرط است. (المحسنین)
دقت در رفتار وَ قالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدینَةِ امْرَأَةُ الْعَزیزِ تُراوِدُ فَتاها ... ‌(یوسف، ۳۰) زنان شهر گفتند: همسر عزیز با غلامش مراوده داشته است. ۱۲۱.هر كس پست یا مسؤولیتی می‌گیرد، باید در رفتارهای خویش دقت زیادی داشته باشد چون اخبار مربوط به مسؤولین بسیار زود منتشر می‌شود.
مدیریت بحران، برنامه‌ریزی استراتژیك قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنینَ دَأَبًا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فی سُنْبُلِهِ إِلاّ قَلیلاً مِمّا تَأْكُلُونَ ‌(یوسف، ۴۷) یوسف گفت: هفت سال پی در پی كشت كنید و آنچه را درو كردید، جز اندكی را كه می‌خورید، در خوشه‌اش كنار بگذارید. ۱۲۲.تشریح وضعیت بحران، از جمله وظایف مهممدیریت بحران است و ارائة راه حل (طرح و برنامه) برای خروج از وضعیت بحرانی نیز از وظایف ایشان است. ۱۲۳.برنامه‌ریزی در تولید و صرفه‌جویی در مصرف برای ایجاد پشتوانه، یك ضرورت برای كشورهای در حال توسعه است. ۱۲۴.در برنامه‌ریزی و نظارت بر مصرف، سهم نسل آینده حفظ و ‌مراعات شود. ۱۲۵.طرح‌ها باید به نحوی برنامه قابلیت عملی شدن داشته باشد. (بهترین راه ذخیره‌سازی گندم بدون سیلو و انبار، واگذاردن گندم در خوشه‌اش بود تا دچار فساد زودرس نشود.)
مشاوره تخصصی (اتاق فكر) وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونی بِهِ فَلَمّا جاءَهُ الرَّسُولُ ... (یوسف، ۵۰) هنگامی كه پادشاه مصر خوابی عجیب دید، خواست كه یوسف را نزد وی آورند تا در مورد خواب سؤال كند. ۱۲۶.در شرایط بحرانی سازمان، برای حل معضلات و مسائل از مشاوران و نخبگان باید بهره برد. یكی از راهكارهای عملی آن راه‌اندازی اتاق‌های فكر در هر سازمان است.
ویژگی‌های مشاوران وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسی فَلَمّا كَلَّمَهُ قالَ إِنَّكَ الْیوْمَ لَدَینا مَكینٌ أَمینٌ ‌(یوسف، ۵۴) پادشاه گفت: یوسف را نزد من آورید تا او را مشاور مخصوص خود قرار دهم. پس هنگامی كه با او گفتگو نمود،گفت: تو امروز نزد ما فردی بزرگ و امین هستی. ۱۲۷.برای اعطای مسؤولیت‌های بسیار مهم، گاه لازم است مدیر عالی خود وارد گزینش شود. ۱۲۸.برای تصدّی پست‌های مهم و كلیدی، علاوه بر تدبیر و كاردانی، محبوبیت و مقبولیت نیز بسیار مهم است. (یوسف در اثر عفّت، تدبیر، تعبیر خواب و بزرگواری، محبوبیت خاصی پیدا كرد، لذا عزیز مصر گفت: او مشاور خودم باشد.) ۱۲۹.مشاورین باید اهل تقوی، تدبیر و امانت‌دار باشند. (مكین امین) ۱۳۰.مدیران در سپردن مسؤولیت‌ها به افراد امین نباید تعلّل كنند.
توجه به مهارت و علاقه شخصی کارکنان قالَ اجْعَلْنی عَلى‌ خَزائِنِ اْلارْضِ إِنّی حَفیظٌ عَلیمٌ‌ (یوسف، ۵۵) یوسف گفت: مرا بر خزانه‌داری این سرزمین بگمار، كه من امانت‌دار و دانا هستم. ۱۳۱.در بكارگیری افراد لایق، علاقة شخصی افراد باید در نظر گرفته شود. (یوسف خود علاقمند بود كه خزانه‌دار گردد.) ۱۳۲.وقتی در كاری مهارت دارید، با اعتماد به نفس آن را بپذیرید. ۱۳۳.در هر موقعیتی كه فرد قرار دارد باید به نظرات سایرین و مشاوران امین توجه داشته باشد. (پیشنهاد یوسف پذیرفته شد.)
خلاقیت، ریسک پذیری وَ قالَ لِفِتْیانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فی رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ یعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى‌ أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ‌ (یوسف، ۶۲) حضرت یوسف به غلامان خود گفت: آنچه را به عنوان بهای گندم پرداخته‌اند در بارهایشان بگذارید تا هنگامی كه به خانة خود برمی‌گردند و بارها را می‌گشایند آن را بازشناسند و (به‌امید تكرار دوبارة این اتفاق) به مصر بازگردند. ۱۳۴.مدیران و رهبران باید از طرح‌های ابتكاری استفاده نمایند. در هر موقعیت و شرایطی بكارگیری قوة خلاقیت باعث ایجاد نوآوری و ابتكار در روش می‌گردد. ۱۳۵.برای اجرایی كردن طرح‌ها، گمان و ظنّ‌ قوی برای رسیدن به مطلوب كافی است و نباید دست روی دست گذاشت تا یقین كامل شود. (ریسك‌پذیری لازم است، چنان كه یوسف گفت: (لعلهم یرجعون) شاید بازگردند.)
توجه به سابقه افراد قالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَیهِ الّا کما امنتکم علی اخیه من قبل ... ‌(یوسف، ۶۴) هنگامی كه پسران یعقوب از پدرشان خواستند برادر یوسف (بنیامین) را همراه خود به مصر ببرند، یعقوب گفت: آیا شما را بر او امین بدانم؟ همان‌گونه که نسبت به برادرش یوسف به شما اطمینان کردم؟! ۱۳۶.اعتماد سریع به افراد بد سابقه در سپردن مسؤولیت، جایز نیست.
احتمالات در برنامه‌ریزی لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقه و ما أُغْنی عَنْكُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ شَی‌ءٍ ... ‌(یوسف، ۶۷) یعقوب به پسرانش گفت: از یک در وارد نشوید، بلکه از دروازه‌های مختلف وارد مصر شوید و سپس گفت: با این حال نمی‌توان مقدّرات خدا را تغییر داد. ۱۳۷.در برنامه‌ریزی، راههای مختلف رسیدن به هدف را بررسی و تجزیه کنید. ۱۳۸.علاوه بر برنامه‌ریزی، احتساب احتمالات لازم است. (یعقوب علاوه بر چاره‌اندیشی، ذكر می‌كند كه ممكن است هدفم برآورده نشود.) تكرار تخلفات وَ قَضَینا إِلى‌ بَنی إِسْرائیلَ فِی الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی اْلارْضِ مَرَّتَینِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبیرًا (اسراء، ۴) در كتاب تورات، به بنی‌اسرائیل هشدار داده شد كه شما دو بار در زمین فساد می‌كنید و برتری‌جویی خواهید كرد. ۱۳۹.مدیران بایستی توجه داشته باشند كه انحرافات و فسادهایی كه در سازمان تكرار می‌شوند، خطرناك‌تر است، مخصوصاً اگر گروهی قصد جایگزینی منافع خود به جای مصالح سازمان را داشته باشند زیرا که در این راه مكرراً دچار انحراف و فساد خواهند شد.
اقتدار مدیریت بَعَثْنا عَلَیكُمْ عِبادًا لَنا أُولی بَأْسٍ شَدیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ ... (اسراء، ۵) پس از این كه قوم بنی‌اسرائیل مرتكب اولین فساد ‌شوند، خدای متعال این‌گونه وعده داده است كه گروهی از بندگان توانا و سلحشور را بر‌انگیزد تا با یافتن فتنه‌گران به سركوب آنها بپردازند. ۱۴۰.مدیران سازمان باید قدرت لازم برای كنار گذاردن كسانی كه علیه اهداف سازمان فساد و فتنه می‌كنند، را داشته باشند تا در موقع لزوم با اعمال قدرت، اهداف سازمان را حفظ نموده و سازمان را از خطر آشوبگران نجات دهند.
سرمایه و نیروی انسانی وَ أَمْدَدْناكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناكُمْ أَكْثَرَ نَفیرًا (اسراء، ۶) خداوند خطاب به مؤمنان می‌فرماید: ما شما را با اموال و فرزندان كمك كردیم تا بر دشمنان پیروز شوید. ۱۴۱.سرمایه و نیروی انسانی دو عامل مهم و تأثیرگذار و قدرت آفرین برای مدیران است كه بكارگیری تركیب مؤثر و كارآمدی از آن دو منبع، موجبات موفقیت را فراهم می‌آورد.
نظریه سیستمی إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ ِلانْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها ... (اسراء، ۷) اگر نیكی كنید به خود كرده‌اید و اگر بدی كنید باز هم به خود بدی كرده‌اید. ۱۴۲.مدیران در ارتباطات و تعاملات خود با نیروها و زیرمجموعه‌ها، این فرهنگ و باور را در آنان به وجود آورند كه آثار رشد یا پیامدهای شكست تشكیلات، متعلق به خود آنان است.
فرهنگ رحمت عَسى‌ رَبُّكُمْ أَنْ یرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا ... (اسراء، ۸) امید است كه خدا بر شما رحم كند و اگر دوباره نقض پیمان كرده و به فساد برگردید، خدا نیز برخواهد گشت و عذاب می‌فرستد. ۱۴۳.شایسته است رهبران و مدیران فرهنگ رحمت را به عنوان فرهنگ و باور غالب در سازمان حاكم كنند گرچه هشدار و تهدید به عنوان ابزاری برای تنبیه متخلفانی كه تخلفات خود را تكرار می‌كنند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. میانه روی در هزینه وَ لا تَجْعَلْ یدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‌ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا (اسراء، ۲۹) نه آنقدر سخت‌گیر باش كه هیچ انفاقی نكنی و نه آنقدر دست و دلباز كه همه چیز را انفاق كنی و چیزی برای خودت نماند و سرزنش شده و حسرت‌خورده به كنجی نشینی. ۱۴۴.در جبران خدمات كاركنان و نیروهای تحت امر، باید اعتدال داشت، نه آنقدر که ایشان در مضیقه قرار گیرند و مایوس و ناراضی شوند و نه آنقدر بذل و بخشش كه به ورشكستگی و شرمندگی مدیر و سازمان كشیده شود. جاذبه تخلفات وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى‌ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً (اسراء، ۳۲) به زنا، حتی نزدیك نشوید كه راه زشت و كار بدی است. ۱۴۵.جاذبة برخی خلاف‌ها آنقدر زیاد است كه حتی از نزدیك شدن به آنها نهی شده است. لذا باید فرهنگ سازمانی و فضای غالب به گونه‌ای فراهم باشد كه كمترین حدی برای اینگونه جاذبه‌های نامشروع وجود نداشته باشد.
درستکاری وَ أَوْفُوا الْكَیلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِكَ خَیرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً (اسراء، ۳۵) و چون داد و ستد كنید، پیمانه را كامل دهید و با ترازوی درست وزن كنید، كه این بهتر و سرانجامش نیكوتر است. ۱۴۶.سازمان‌هایی كه با معاملات تجاری رابطه دارند، باید درستكاری، وفای به قرارداد، امانتداری و دقت در معاملات را از یاد نبرند و این اصل، در سازمان‌ به عنوان ارزش و فرهنگ درآید زیرا موجب جذب مشتری برای كسب سود بلندمدت می‌شود.
شایعه وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (اسراء، ۳۶) و از آنچه نسبت به آن علم نداری پیروی مكن، همانا گوش و چشم و دل، همگی مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. ۱۴۷.كاركنان و اعضای سازمان باید از موضوعاتی كه به صورت شایعه در سازمان پخش می‌شود اجتناب كنند.
یادآوری اهداف وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِیذَّكَّرُوا ... (اسراء، ۴۱) ما در این قرآن حقایق را به شکل‌های مختلف بیان كردیم تا پند بگیرند. ۱۴۸.مدیران باید با بیان جذاب و استفاده از روش‌های مختلف و متنوع، به گونه‌ای كه كاركنان احساس خستگی نكنند، پیوسته اهداف و رسالتها را تذكر دهند.
لغزش مدیران عالی إِذًا َلاذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ... (اسراء، ۷۵) خداوند، به رسولش می‌فرماید: اگرگرفتار لغزش می‌شدی، در دنیا و آخرت عذابی دوچندان در انتظارت بود. ۱۴۹.مدیران و رهبران سازمان هر چه در سطوح بالاتری قرار گیرند، مسؤولیت بیشتری دارند و كمترین لغزش آنان موجب خسارت‌های سنگینی می‌شود. لذا باید ساز و كاری اجرا نمود كه برای تخلفات مسؤولین جریمة سنگین‌تری وضع شود تا هم عبرتی برای دیگران باشد و هم از نفوذ فساد در سطوح بالای سازمان جلوگیری نمود.
فرهنگ سازمانی قُلْ كُلٌّ یعْمَلُ عَلى‌ شاكِلَتِهِ ... (اسراء، ۸۴) بگو: هر كس بر ساختار و خلق و خوی خویش عمل می‌كند. ۱۵۰.رفتار سازمانی ریشه در عادات سازمانی دارد، لذا باید از عادات و رسوم نادرستی كه در فرهنگ سازمان و فرهنگ فردی اعضا رخنه می‌كند، جلوگیری كرد تا این فضای نادرست كه به عنوان تهدیدی جدی برای رشد مطرح است، در رفتار عملی كاركنان جلوه گر نشود. ۱۵۱.برای موفقیت بیشتر، باید روی افراد از كودكی و نوجوانی كار كرد تا خوبیها در آنان نهادینه شود كه در این صورت رفتارهای صحیح طبق خلق و خوی ایشان صورت می‌گیرد.
دفع تهدیدها قَیمًا لِینْذِرَ بَأْسًا شَدیدًا مِنْ لَدُنْهُ وَ یبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ ... (كهف، ۲) قرآن، كتابی استوار است تا عذاب شدید را هشدار دهد و به مؤمنان بشارت دهد. ۱۵۲.دفع ضرر، مهم‌تر از جلب منفعت است. لذا سازمان‌ها باید در اولویت‌بندی بین دفع ضررهای احتمالی كه به سازمان وارد می‌شود و منافعی كه ناشی از انجام تصمیم و اقدامی در سازمان است، ابتدا به دفع ضرر بپردازند. (پیشی گرفتن هشدار عذاب بر بشارت، تبیین کننده این معناست.)
كیفیت کار لِنَبْلُوَهُمْ أَیهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (كهف، ۷) ما انسانها را می‌آزماییم تا مشخص شود، كه كدامشان بهتر و نیكوتر عمل می‌كنند. ۱۵۳.آنچه كه باید در سازمان‌، در مورد عملكرد افراد، معیار و اصل باشد، كیفیت و بازدهی کار آنهاست، نه مقدار و كمّیت آن. دوری از وعده‌دادن وَ لا تَقُولَنَّ لِشَی‌ءٍ إِنّی فاعِلٌ ذلِكَ غَدًا (كهف، ۲۳) درباره هیچ چیز و هیچ كار، نگو كه من حتماً آن را فردا انجام می‌دهم. ۱۵۴.مدیران و رهبران سازمان باید به این نكته توجه كنند كه فراهم كردن امكانات و مقدمات انجام برنامه‌ها، تضمین‌كنندة قطعیت اقدامات نیست، چون عوامل و متغیرهای دیگری وجود دارند كه به راحتی می‌توانند شرایط را به گونه‌ای دیگر رقم بزنند.
دفع افسد به فاسد أَمَّا السَّفینَةُ فَكانَتْ لِمَساكینَ یعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعیبَها وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ یأْخُذُ كُلَّ سَفینَةٍ غَصْبًا (كهف، ۷۹) حضرت خضر به حضرت موسی گفت: آن كشتی متعلق به چند یتیم است، آن را معیوب کردم زیرا پادشاهی در كمین بود كه كشتی‌های سالم را غصب می‌کرد. ۱۵۵.یكی از نکاتی كه مدیران در طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌ها و تصمیمات خود باید لحاظ كنند دفع افسد به فاسد و ترجیح اهم بر مهم است. (داشتن كشتی معیوب بهتر از نداشتن آن است.)
نیازسنجی فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلى‌ أَنْ تَجْعَلَ بَینَنا وَ بَینَهُمْ سَدًّا (كهف، ۹۴) مردم به ذوالقرنین گفتند: آیا حاضری که ما هزینه‌ای (پولی) به تو بدهیم تا بین ما و یأجوج و مأجوج، سدّی ایجاد كنی که در امنیت باشیم؟
۱۵۶.مردم در جایی سرمایه‌گذاری می‌كنند كه نسبت به آن احساس نیاز كنند، مخصوصاً اگر نیازهای اساسی باشد. لذا سازمان‌ها باید به دنبال كارهایی باشند كه در پی برآوردن نیازهای مردم باشد و از این طریق سرمایه‌های آنها را برای انجام برنامه‌ها به كار گیرند.
نام‌گذاری پروژه‌ها یا زَكَرِیا إِنّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یحْیى‌ ... (مریم، ۷) ای زكریا! تو را به پسری بشارت می‌دهیم كه نامش یحیی است. ۱۵۷.مدیران، نامگذاری طرح‌ها، پروژه‌ها و محصولات را ساده نگیرند، زیرا نام نشانة اهداف، رسالت، مأموریت و فرهنگ سازمان است.
مسؤولیت خانوادگی وَ كانَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ... (مریم، ۵۵) اسماعیل، همواره خاندان خود را به نماز و زكات امر می‌كرد. ۱۵۸.مدیران و رهبران سازمان‌ها و كسانی كه مسؤولیت‌های سنگین اجتماعی دارند نباید از خانواده خود غافل شوند، بلکه باید علاوه بر مسؤولیت اجتماعی، به مسؤولیت خود در خانواده نیز بپردازند.
تخلف از فرمان جانشین فَرَجَعَ مُوسى‌ إِلى‌ قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفًا قالَ یا قَوْمِ أَ لَمْ یعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا... فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدی‌ (طه، ۸۶) حضرت موسی پس از شنیدن خبر نافرمانی قومش از هارون، به سرعت و با عصبانیت به سوی بنی‌اسراییل بازگشت و فرمود: آیا پروردگارتان به شما وعده جزای نیك نداد؟! پس چرا از وعده ای كه با من داشتید تخلف كردید. ۱۵۹.تخلف از فرامین جانشین، تخلف از خود مدیر است. (حضرت موسی به كسانی كه از فرمان جانشینش (هارون) تخلف كردند، گفت: شما از من تخلف كردید.) پیامد تصمیم، انسجام سازمانی إِنّی خَشیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَینَ بَنی إِسْرائیلَ ... ‌(طه، ۹۴) هارون در جواب حضرت موسی كه وی را به كم‌كاری متهم كرده بود، فرمود: من ترسیدم که بگویی: بین بنی‌اسرائیل تفرقه ‌انداخته‌ای، به همین جهت در مقابل انحراف ایشان سكوت كردم. ۱۶۰.در اتخاذ تصمیمات باید به عوارض و پیامدهای آن توجه كرد و این نكته را مدّ نظر قرار داد كه حفظ وحدت و انسجام سازمان، مهم‌تر از توجه به مسائل دیگر است.
شیوه توبیخ وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یجادِلُ فِی اللّهِ بِغَیرِ عِلْمٍ وَ لا‌هُدًى وَ لا كِتابٍ مُنیرٍ(حج،۸) بعضی از مردم بدون دانش دربارة خدا خرده می‌گیرند. ۱۶۱.مدیران نباید به دلیل اشتباه برخی از افراد سازمان، همه را توبیخ كنند. (چنانکه خداوند از لفظ بعضی در آن آیه استفاده نمود.)
درخواست‌های نابجا یسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ ... (حج، ۴۷) ای پیامبر! كفار تعجیل عذاب را از تو می‌خواهند، در حالی كه خداوند هرگز از وعدة خود تخلّف نمی‌كند. (نه یك لحظه دیرتر و نه زودتر، عذاب واقع نمی‌شود.) ۱۶۲.تقاضاهای عجولانه و نابجا، گرچه به صورت گروهی و مكرّر باشد، نباید مدیران را وادار به عمل غیرحكیمانه كند. در قرآن بارها از شتابزدگی و درخواست‌های نابجای منحرفان سخن به میان آمده كه خداوند به پیامبرش می‌فرماید: این درخواست‌های نابجا در برنامه‌ریزی‌ حكیمانه الهی تأثیر نمی‌گذارد.
طرح و برنامه وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی إِلاّ إِذا تَمَنّى ... ‌(حج، ۵۲) همة پیامبران الهی، برای پیشبرد اهداف خود، آرزوهایی در ذهن داشتند. ۱۶۳.مدیران باید برای انجام اهداف و پیاده سازی وظایف خود، طرح و برنامه داشته باشند.
شروع اصلاحات ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسى‌ وَ أَخاهُ‌هارُونَ... ‌(۴۵) إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ...‌(مؤمنون،۴۶) موسی و برادرش‌ هارون را به سوی فرعون و درباریانش فرستادیم تا او را به دین الهی دعوت كنند. ۱۶۴.برای آغاز اصلاح در امور، باید به سراغ سرچشمه‌های فساد رفت.
وحدت مدیریت وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ ... ‌(مومنون، ۹۱) هیچ کسی، شریك خدا نیست. ۱۶۵.وحدتمدیریت و فرماندهی، یكی از نکات اصلی موفقیت درمدیریت اسلامی است. (هر فرد در سازمان باید تنها یك رئیس مستقیم داشته باشد.)
تنبیه و عبرت وَ لْیشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ‌(نور، ۲) در هنگام اجرای حدّ بر زن و مردی كه مرتكب گناه اخلاقی شده‌اند، عده ای از مردم حضور داشته باشند و کیفر آنها را مشاهده کنند. ۱۶۶.مجازات متخلفان در سازمان باید به گونه‌ای باشد كه دیگران از آن عبرت گیرند، زیرا مجازات، علاوه بر تنبیه فرد متخلف، هدف تربیتی سازمانی و عمومی را نیز به دنبال دارد.
تنبیه، متناسب با تخلف وَ الَّذی تَوَلّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیمٌ‌ (نور، ۱۱) كسی كه در انجام گناه نقش اصلی را ایفا كرده است، عذاب بزرگ و مجازات سنگینی در انتظارش است. ۱۶۷.تنبیه و توبیخ باید متناسب با میزان نقش افراد در تخلف باشد. كسی كه نقش محوری داشته است قطعاً مجازات بیشتری نسبت به دیگران خواهد داشت.
تخریب شخصیت‌ مدیران إِنَّ الَّذینَ یحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ فِی الدُّنْیا وَ اْلاخِرَةِ ... ‌(نور، ۱۹) كسانی‌كه به دنبال بی‌ آبرو کردن مؤمنان هستند، عذابی دردناك خواهند داشت. ۱۶۸.تخریب اهل ایمان به خصوص مدیران و مسؤولان، امری است كه باید به شدت با آن برخورد شود و عوامل آن، مجازات سختی شوند.
نماز در اداره رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ ... (نور، ۳۷) بندگان خوب خدا كسانی هستند كه تجارت و كارهای روزانه آنها را از یاد خدا و برپاداشتن نماز غافل نمی‌كند. ۱۶۹.مدیران نظام اسلامی باید در هنگام اذان، برای اقامة نماز قیام نمایند و انجام کار اداری مانع اقامه نماز نشود.
اجازه از مافوق إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ ... لَمْ یذْهَبُوا حَتّى یسْتَأْذِنُوهُ ... فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ ... ‌(نور، ۶۲) مؤمنان واقعی كسانی هستندكه ... بدون اجازة او از مجلس بیرون نمی‌روند. پس ای پیامبر، اگر كسی از تو اجازه خواست كه به كارهای شخصی خود بپردازد، هر كه را خواستی اجازه بده. ۱۷۰.افراد و كاركنان سازمان، برای گرفتن مرخصی (و انجام كارهای شخصی)، باید مقام مافوق را در جریان قرار دهند تا به فرآیند كارهای سازمان لطمه وارد نشود. ۱۷۱.مدیران می‌توانند با درخواست مرخصی كاركنان موافقت كنند و می‌توانند برای رعایت مصلحتی بالاتر، موافقت نكنند.
آموزش كاركنان لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً (فرقان، ۳۲) خداوند در جواب كسانی که می‌گفتند: چرا قرآن یكباره نازل نمی‌شود و آیه به آیه فرود می‌آید، می‌فرماید: قرآن را به تدریج نازل كردیم تا این ارتباط دایمی باعث دلگرمی پیامبر شود. ۱۷۲.آموزش كاركنان باید مرحله به مرحله و به تدریج پیگیری شود. ۱۷۳.یكی از وظایف مدیران ارشد، دلگرم كردن و اطمینان بخشیدن به مدیران رده‌های پایین‌تر است.
مدیر و معاون وَ یضیقُ صَدْری وَ لا ینْطَلِقُ لِسانی فَأَرْسِلْ إِلى‌هارُونَ ‌(۱۳) ... فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ‌ ‌(شعرا، ۱۵) موسی به خداوند گفت: سینه‌ام تنگ می‌گردد و زبانم باز نمی‌شود، پس‌هارون را نیز رسالت بده تا مرا یاری كند. خداوند فرمود: تو و ‌هارون همراه با معجزات حركت كنید و به سراغ فرعون بروید كه ما با شما هستیم و به گفتگوهای شما شنوا و آگاهیم. ۱۷۴.ظرفیت افراد متفاوت است، جز خداوند همة افراد محدودیت دارند و ممكن است در شرایطی گرفتار فشارهایی شوند. (موسی به خدا گفت: سینه‌ام تنگ شده است.) رهبری ومدیریت به سعة صدر نیاز دارد. ۱۷۵.به هنگام پذیرش مسؤولیت لازم است مدیر نقاط ضعف خود را بیان كند و صراحت و صداقت به خرج دهد. ۱۷۶.در بعضی مأموریت‌ها و كارها، فعالیت تیمی لازم است تا هدف محقّق شود. ۱۷۷.مدیران و رهبران باید ضعف‌هایشان را با بكارگیری دیگران، جبران كنند. ۱۷۸.مدیران و افراد سازمان باید انسان‌های شایستة دیگر را برای تصدّی مسؤولیت‌ها معرّفی نمایند. ۱۷۹.برای مبارزه با مشكلات، باید به سراغ سرچشمه‌ها رفت. شناسایی سرچشمه‌ها همیشه كار آسانی نیست و نیاز به دقت و توجه زیاد دارد. ۱۸۰.آگاهی دقیق و لحظه به لحظة مدیران از مأموریت‌های مهم یك ضرورت است، چنان‌كه حضرت حق به حضرت موسی می‌فرماید: ما گفتگوهای شما را می‌شنویم.
تعهد و تخصص یأْتُوكَ بِكُلّ‌ِ سَحّارٍ عَلیمٍ ‌(شعرا، ۳۷) وزرا و مشاورین به فرعون گفتند: ساحران و جادوگران را از سراسر مصر دعوت كن تا با موسی مبارزه كنند. ۱۸۱.اگر متخصصین، متعهد نباشند در خدمت فرعون‌ها در می‌آیند. یكی از شرایط مهم انتصاب‌ها باید تعهد در كنار تخصص باشد. ابلاغ دستورات إِنّی لَكُمْ رَسُولٌ أَمینٌ ‌(شعرا، ۱۰۷) پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به مردم می‌فرماید: من برای شما پیامبری امین بوده و كلام خدا را بدون كم و زیاد به شما رسانده‌ام.
۱۸۲.مجرای اطلاع رسانی دستورات و ابلاغ‌ها و آیین نامه‌ها (مدیریت اداری سازمان‌ها) باید امین و امانت دار باشد تا در فرایند ابلاغ دستورات، انحراف و نقصی پیش نیاید و محتوای آن تغییر نکند. دوری از اسراف وَ لا تُطیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفینَ ‌(شعرا، ۱۵۱) ای مؤمنان، از اسرافكاران فرمان نبرید.
۱۸۳.كسانی كه اهل اسراف هستند نباید در مناصبمدیریتی قرار بگیرند. حیف و میل كردن منابع سازمان و تجمل‌گرایی، عامل مرگ زودرس در چرخة عمر سازمان‌هاست. به ویژه اگر سازمان دولتی باشد، اسراف بیت المال از گناهان كبیره می‌باشد.
شفاف سازی انتظارات وَ ما أَهْلَكْنا مِنْ قَرْیةٍ إِلاّ لَها مُنْذِرُونَ ‌(شعرا، ۲۰۸) ما مردم هیچ منطقه ای را هلاك نكردیم مگر آنکه آنها را هشدار دادیم. ۱۸۴.قبل از اعمال سیستم تنبیه، باید تخلفات و مجازات آنها به طور كامل بیان شود. فروتنی با زیردستان وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ‌(شعرا، ۲۱۵) ای پیامبر! با مؤمنانی كه از تو پیروی می‌كنند متواضع باش. ۱۸۵.رفتار مدیران با زیردستان باید متواضعانه باشد، البته تواضع به معنای كنار گذاشتن قاطعیت نیست، بلكه ضمن قاطع بودن در تصمیم گیری، باید برخوردی متواضعانه و مؤدبانه داشت.
نظم، بسیج منابع وَ حُشِرَ لِسُلَیمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنّ‌ِ وَ اْلإِنْسِ وَ الطَّیرِ فَهُمْ یوزَعُونَ‌ (نمل، ۱۷) سپاهیان سلیمان، از جن‌و‌انس و پرنده، همه گرد آمدند، و به دستور سلیمان، به صفّ شدند.
۱۸۶.مدیریت سازمان باید دارای نظم ساختاری و اجرایی باشد. (هم در تعریف فرآیندها و هم در اجرا باید اصل نظم رعایت شود.) ۱۸۷.در نیل به اهداف، باید از تمام امكانات و منابع بهره گرفت. (چنان كه سلیمان از جن و انس و پرنده برای اداره حکومت استفاده می‌كرد.)
مأموریت كاركنان، گزارش‌گیری وَ تَفَقَّدَ الطَّیرَ فَقالَ ما لِی لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كانَ مِنَ الْغائِبینَ ‌(۲۰) َلاُعَذِّبَنَّهُ عَذابًا شَدیدًا أَوْ َلاذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیأْتِینّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ ‌(۲۱) فَمَكَثَ غَیرَ بَعیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یقینٍ‌ (نمل، ۲۲) حضرت سلیمان جویای حال هدهد شد و گفت: چرا هدهد حضور ندارد؟ اگر دلیلی موجه برای غیبتش نداشته باشد، او را كیفری سخت خواهم داد. پس دیری نپایید كه هدهد آمد و گفت: از چیزی آگاهی یافتم كه تو از آن اطلاع نداری، برای تو از منطقة سبا گزارشی مهم و درست آورده‌ام. ۱۸۸.تفقد از زیردستان و بازدید از كار آنان در انگیزش سازمانی نقش مهمی را ایفا می‌كند و باعث دلگرمی كاركنان می‌گردد. ۱۸۹.بازدید حضوری، یكی از روش‌های لازم در نظارت و بازرسی است. ۱۹۰.تسلط علمی بر وظیفة افراد سازمان از جمله شرایط لازم برای مدیران است. (به خصوص در سطحمدیریت اجرایی و عملیاتی) ۱۹۱.نظارت دقیق بر حضور و غیاب نیروها و بررسی حضور مؤثر یا غیر مؤثر ایشان در فرآیند انجام كار، از جمله وظایف مدیران است كه باید به افراد مطمئن یا روش‌های كم خطا، تفویض گردد. ۱۹۲.در بروز تخلفات، باید دلایل و توجیهات فرد متخلف شنیده شود، چرا كه ممکن است دلیل موجهی وجود داشته باشد. ۱۹۳.در برابر متخلفین كه عذر موجه برای كار خود ندارند باید قاطع برخورد نمود. ۱۹۴.گزارش باید از منابع امین و مطمئن كسب شود، گزارش درست و به دور از اغراق، می‌تواند تصمیم ساز باشد. ۱۹۵.گوش دادن به سخنان كاركنان لازم است و ای بسا كه نكات حایز اهمیت برای سازمان، دربرداشته باشد. ۱۹۶.ماموریت رفتن افراد سازمان باید با دستور مدیر ارشد سازمان باشد و ترك پست به بهانة ماموریت، بدون اجازة مدیر مافوق دلیل موجهی برای آن نیست.
رشوه و ارتشاء فَلَمّا جاءَ سُلَیمانَ قالَ أَ تُمِدُّونَنِ بِمالٍ ... ‌(نمل، ۳۶) چون پیك حامل هدایا از طرف ملكة سبا آمد، سلیمان گفت: آیا برای من هدیه می‌آورید تا از انحراف شما چشم بپوشم. ۱۹۷.مدیران نظام اسلامی باید با هوشیاری از مظاهر نهان و آشکار رشوه بپرهیزند و بدانند كه بسیاری از هدایای افراد، ممكن است به خاطر بهره‌گیری و سوء استفاده در شرایط دیگر باشد.
ایجاد رقابت، سرعت انجام کار قالَ یا أَیهَا ‌الْمَلَؤُا أَیكُمْ یأْتینی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یأْتُونی مُسْلِمینَ (۳۸) قالَ عِفْریتٌ مِنَ‌ الْجِنّ‌ِ أَنَا آتیكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَ إِنّی عَلَیهِ لَقَوِی أَمینٌ ‌(۳۹) قالَ‌ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتیكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیكَ طَرْفُكَ...‌(نمل، ۴۰) سلیمان به نیروهای خود گفت: كدام یك از شما می‌تواند تخت پادشاهی ملكة سبا را قبل از آمدن او، در این مكان حاضر كند؟ یكی از جنّیان پیش آمد و گفت: من این كار را انجام می‌دهم پیش از این كه از جایت بلند شوی و من قطعاً در انجام این كار هم قدرت دارم و هم مورد اعتمادم. امّا یكی از كسانی كه از علم الهی بهره‌ای داشت گفت: من آن را قبل از آن كه پلك بر هم بزنی می‌آورم. (در یک چشم بر هم زدن) ۱۹۸.یكی از وظایف مدیران در راستای حفظ نشاط اجتماعی سازمان و زمینه‌سازی برای شكوفایی استعدادهای كاركنان، فراهم‌سازی میدان رقابت سالم بین ایشان است. ۱۹۹.سرعت در انجام مأموریت، قدرت و توانایی بر انجام كامل مأموریت و امین بودن در بكارگیری روش صحیح و درست در انجام مأموریت، سه شرط اساسی برای واگذاری ماموریت‌ها است. ۲۰۰.بیان توانایی‌ها، در صورتی كه موجب فخرفروشی نباشد، لازم است تا بهترها از خوب‌ها بازشناخته شوند و كارها به دست اهل آن و متخصصین واگذار گردد.
نفع مخاطبان هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى‌ أَهْلِ بَیتٍ یكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ ‌(قصص، ۱۲) خواهر موسی كه ماموران فرعون را در جستجوی دایه‌ای برای موسی دید، به آنان گفت: آیا می‌خواهید شما را به خانواده‌ای راهنمایی كنم كه سرپرستی او را برای شما بپذیرند و برای او خیرخواه باشند؟
۲۰۱.در ارائة طرح‌های اصلاحی و پیشنهادها، به گونه‌ای عمل شود كه مخاطبان، خود را در زمره ذی‌نفعان آن طرح‌ها بدانند. (یكفلونه لكم)
سوءاستفاده از موقعیت وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَینِ ... (قصص، ۲۳) وقتی موسی به چاه آب رسید، مردانی را دید که درحال سیراب كردن چهارپایان خود هستند و دختران حضرت شعیب در كناری منتظرند تا اطراف چاه خلوت شود. ۲۰۲.سوء استفاده از مقام و موقعیت اجتماعی برای همگان ناشایست است و این نکته به دلیل حساسیت پست‌های کلیدی، مهم‌تر می‌باشد. (دختران شعیب در كناری منتظر بودند و به اسم دختر پیغمبر بودن دیگران را كنار نزدند.)
مشاوره با افراد خبره وَ قَصَّ عَلَیهِ الْقَصَصَ ... ‌(قصص، ۲۵) حضرت موسی، سرگذشت خود را به طور کامل برای حضرت شعیب بازگو كرد. ۲۰۳.مدیران باید مشكلات كاری خود را برای متخصصین و مشاورین اهل فن و اهل تحلیل، بیان كنند تا راه چارة مناسب پیدا نمایند.
آزمایش طرح‌ها وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ ... ‌(قصص، ۳۱) خداوند، قبل از مواجه شدن حضرت موسی با فرعون، تبدیل عصا به اژدها را به او نشان می‌دهد، پس فرمود: ای موسی عصایت را بیفكن. ۲۰۴.برای انجام پروژه‌های بزرگ، باید آن را در محیط فرضی یا مجازی مورد آزمایش قرار داد. از مصادیق این شیوه، شبیه‌سازی را می‌توان نام برد.
پیش‌بینی مشكلات قالَ رَبّ‌ِ إِنّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخافُ أَنْ یقْتُلُونِ ‌(قصص، ۳۳) بعد از فرمان خدا به موسی، جهت رفتن نزد فرعون، موسی در بیان مشكلات كار می‌گوید: پروردگارا من یكی از فرعونیان را كشته‌ام، پس می‌ترسم كه مرا (به قصاص او) به قتل رسانند. ۲۰۵.در پذیرش مسؤولیت‌ها، شایسته است موانع و مشكلات قابل پیش‌بینی با مدیر مافوق مطرح و ارزیابی شود.
معیار لیاقت وَ أَخی‌هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنّی لِسانًا فَأَرْسِلْهُ مَعی... ‌(قصص، ۳۴) موسی گفت: خدایا! برادرم‌هارون را كه بیانش از من شیواتر است، همراه با من بفرست. ۲۰۶.لازم نیست مدیران در همة جهات و تخصص‌ها برترین باشند، بلكه باید من حیث المجموع لایق باشند. (با اینكه موسی پیامبر اولی العزم است ولی سخنگویی‌ هارون از او بهتر است.)
عملکرد خود وَ لَوْ لا أَنْ تُصیبَهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدیهِمْ ... ‌(قصص، ۴۷) خداوند، علت مصائب و گرفتاری‌ها را عملكرد خود خطاكاران معرفی می‌نماید. ۲۰۷.بسیاری از شكست‌ها و حوادث تلخ، مولود عملكرد ناصحیح خود است.
ارزیابی جمعی وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَرْیةٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها ... ‌(قصص، ۵۸) خداوند در بیان علت نابودی برخی اقوام می‌فرماید: چه بسیار مناطقی كه ما آنها را به خاطر طغیان ایشان در زندگی هلاك كردیم. ۲۰۸.موفقیت یا عدم موفقیت یك سازمان، درگرو عملكرد جمعی مدیران و كاركنان آن سازمان است. غرور علمی قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلى‌ عِلْمٍ عِنْدی ... (قصص، ۷۸) قارون درجواب قومش كه او را به احسان و انفاق دعوت كردند و او را از فساد بر حذر داشتند، مغرورانه گفت: این ثروت فراوان به واسطة دانشی است كه نزد من است.
۲۰۹.غرور علمی مدیران، سبب خودمحور شدن آنان می‌شود، به گونه‌ای كه دیگر، نظرات و انتقادات دیگران را قبول نمی‌كنند و این سبب شكست و سقوط ایشان می‌گردد.
ایجاد انگیزه وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یجاهِدُ لِنَفْسِهِ ... ‌(عنكبوت، ۶) خداوند در تشویق جهاد می‌گوید: هر كس تلاش كند پس برای خود می‌كوشد.
۲۱۰.برای تشویق كاركنان به تلاش‌های سازنده، منافع و نتایجی كه آن كارها برای كاركنان دارد، بیان شود.
انگیزش بوسیله پاداش وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یعْقُوبَ ... ‌(عنكبوت، ۲۷) خداوند در بیان پاداش‌ حضرت ابراهیم می‌فرماید: اسحاق و یعقوب را به او عطا كردیم. ۲۱۱.پاداش كار اثربخش و سازنده، برای عموم كاركنان اعلام گردد تا موجب افزایش انگیزه شود.
مدیریت مذاكرات وَقُولُوا آمَنّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَینا وَ أُنْزِلَ إِلَیكُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ...‌(عنكبوت،۴۶) خداوند در مورد گفتگو و بحث با اهل كتاب (یهودیان و مسیحیان) بر بیان نقاط مشترك تاكید می‌كند و می‌فرماید: بگویید ما به آنچه از سوی خدا بر ما و بر شما نازل شده، ‌ایمان داریم و خدای ما و خدای شما یكی است. ۲۱۲.در مذاكرات، قبل از بیان نظرات خود، آنچه را كه مورد اتفاق و قبول طرفین است، مطرح شود تا فضای مذاکره آماده پذیرش آراء گردد.
رمز موفقیت وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ... ‌(۵۸) الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلى‌ رَبِّهِمْ یتَوَكَّلُونَ ‌(عنكبوت، ۵۹) خداوند در وصف بندگان درستكار و مؤمن خود می‌فرماید: كسانی كه ‌ایمان آوردند و كارهای شایسته انجام دادند... و در برابر مشكلات، صبر و استقامت كرده و به پروردگارشان توكل می‌كنند.
۲۱۳.رمز موفقیت در كارها چهار نکته است: ۱) ایمان به هدف و انگیزه ۲) فعالیت صحیح و سازنده ۳) استمرار و پشتكار ۴) توكّل به خدا. مدیریت مؤثر، باید به تقویت این چهار معیار بپردازد.
بهره‌گیری از فرصت‌ها فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ الْقَیمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِی یوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّه...‌(روم،۴۳) خداوند در توصیه به انسان، او را به استفاده از فرصتها قبل از نزول عذاب فرا می‌خواند: پس به دین استوار ایمان بیاور قبل از آن كه روزی بیاید كه دیگر راه جبران نیست. ۲۱۴.برای كسب موفقیت، باید از فرصت‌ها استفاده شود و آن را غنیمت شمرد. (شناسایی فرصت‌ها و بهره‌گیری از آن جزو وظایف مدیران است.)
ارزیابی كامل إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ ... (لقمان، ۱۶) لقمان در سفارش به پسرش در مورد نظارت خدا بر اعمال انسان می‌گوید: اگر عمل تو به اندازه دانة خردلی هم باشد آن را به حساب می‌آورد. ۲۱۵.در یك ارزیابی و نظارت كامل، باید كوچك‌ترین كارها و برنامه‌ها نیز مورد توجه قرار گیرد.
خوشرویی وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنّاسِ ... (لقمان، ۱۸) لقمان در سفارش به پسرش می‌گوید: روی خود را از مردم به تكبّر برمگردان. ۲۱۶.مدیران باید با تمامی افراد، اعم از كاركنان یا ارباب رجوع با خوشرویی و تواضع برخورد كنند.
آگاهی از نیروها یدَبِّرُ اْلاَمْرَ ... ‌(۵) ذلِكَ عالِمُ الْغَیبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزیزُ الرَّحیمُ ‌(سجده، ۶) تدبیر نظام عالم بر اساس علم خداوند است و اوست كه از ظاهر و پنهان آگاه است. ۲۱۷.مدیریت و ادارة هر مجموعه‌ای، نیازمند اطلاعات و آگاهی دقیق در مورد آن مجموعه است.
برابری در برابر قانون یا نِساءَ‌النَّبِی‌ِ مَنْ یأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَینَةٍ یضاعَفْ لَهَا ‌الْعَذابُ...(احزاب،۳۰) ای همسران پیامبر! هر كس از شما گناهی آشكار مرتكب شود عذابش دوچندان است. ۲۱۸.در تشویق و تنبیه كاركنان، به پست و مقام و انتسابات آنها نباید توجه نمود و هر متخلفی باید مجازات شود، اگر چه از نزدیکان مدیر دستگاه باشد.
تشریح وظایف یا أَیهَا النَّبِی إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذیرًا (احزاب، ۴۵) خداوند، خطاب به رسول اكرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: ای پیامبر! همانا ما تو را گواه بر مردم و بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده فرستادیم. ۲۱۹.مدیران باید شرح وظایف و حوزة مسؤولیت افراد را در سازمان، هم برای خود آنان و هم برای دیگران مشخص و اعلام كنند.
كیفیت مداری أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحًا ... (سبا، ۱۱) خداوند خطاب به حضرت داوود می‌فرماید: زره‌های كامل و مناسب بباف و آن را درست و دقیق اندازه‌گیری كن. ۲۲۰.در تولید، رعایت اصل كیفیت همواره باید مورد توجه قرار گیرد. ۲۲۱.صنعت در نظام اسلامی، باید بامدیریت افراد متعهد (صالح) و متخصص باشد.
عمل‌گرایی قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ ... (سبا، ۴۶) ای پیامبر! به مردم بگو: من به شما یك نصیحت می‌كنم، اینکه برای خدا حركت و تلاش كنید. ۲۲۲.مدیران نظام اسلامی نباید به شعار اكتفا كنند بلكه باید با تلاش و کوشش خدا‌پسندانه، تصویر حقیقی شعارها را نمایش دهند.
زمینه‌سازی إِنَّ الَّذینَ یتْلُونَ كِتابَ اللّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ ... (فاطر، ۲۹) رستگاران كسانی هستند كه كتاب خداوند را می‌خوانند و برای برپایی نماز قیام می‌كنند. ۲۲۳.قبل از هر فعالیتی، زمینه‌سازی لازم است. (خداوند قبل از شروع نماز، خواندن قرآن را برای آمادگی ذهن و روان توصیه می‌کند.) شرایط موفقیت سازمانی وَ الْقُرْآنِ الْحَكیمِ ‌(۲) إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ ‌(۳) عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ ‌(یس، ۴) قسم به قرآن حكمت‌آموز كه تو پیامبر خدا هستی و بر راه راست حرکت می‌كنی. ۲۲۴.برای موفقیت در سازمان سه فاكتور اساسی لازم است: الف) برنامة مدوّن (مثل قرآن كه برنامة سعادت است.) ب) رهبر و مدیر آگاه (مثل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله كه رهبر جامعة اسلامی بود.) ج) راه و هدف مشخص (صراط مستقیم كه مسیر سعادت است.) نظرسنجی (بازخورد) فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمْ مَنْ خَلَقْنا ... ‌(صافات، ۱۱) از آنان نظر بخواه كه آفرینش آنان سخت‌تراست یا آنچه ما در آسمان‌ها و زمین آفریدیم؟ ۲۲۵.انجام نظرسنجی یك امر معقول و منطقی و زمینة وجود اطمینان برای هر مدیر است. البته انجام نظرسنجی نباید توقع ایجاد كند بلكه باید صرفاً آینه‌ای برای ترسیم عملكرد باشد.
تغییر و تحول إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّینَ‌ (۶۹) فَهُمْ عَلى‌ آثارِهِمْ یهْرَعُونَ ‌(صافات، ۷۰) آنان پدران خویش را گمراه یافتند، اما با این حال، در پی آنان شتابان می‌دوند! ۲۲۶.مدیران و رهبران‌، در برابر سنت‌ها و عرف‌های نادرست سازمانی، نباید تسلیم شوند بلكه باید در جهت اصلاح آنها بكوشند. انجام اصلاحات از نزدیكان إِذْ قالَ ِلابیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ‌ (صافات، ۸۵) آنگاه كه حضرت ابراهیم برای دعوت به سوی خدا، كار خود را آغاز كرد، به پدر و اقوامش گفت: چه چیز را می‌پرستید؟ ۲۲۷.مدیران برای شروع اصلاح در سازمان، ابتدا باید از خود و نزدیكان خود شروع كنند تا انجام اصلاحات اثربخش باشد.
پیامد فرار از مسؤولیت فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلیمٌ(۱۴۲)فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ (۱۴۳) لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلى‌ یوْمِ یبْعَثُونَ‌(صافات، ۱۴۴) پس یونس را به دریا افكندند و ماهی بزرگی او را بلعید. یونس خود را سرزنش كرد و در شكم ماهی به تسبیح خداوند پرداخت. پس اگر از تسبیح‌گویان نبود تا روز قیامت در شكم ماهی می‌ماند. ۲۲۸.رهبران و مدیران نباید از زیر كار شانه خالی كنند. چه بسا که از چاله درآمده به چاه افتند. (حضرت یونس به خیال رهایی از گرفتاری، از مردم فاصله گرفت، امّا در فشار معدة نهنگ به فریاد استغاثه درآمد.)
بازسازی نیروها وَ أَرْسَلْناهُ إِلى‌ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یزیدُونَ ‌(صافات، ۱۴۷) خداوند پس از بیان داستان حضرت یونس و زندانی شدن او در شكم نهنگ و استغفار او كه منجر به نجات و رهایی او شد، می‌فرماید: او را به سوی امتی دیگر كه تعدادشان بالغ بر یكصد هزار نفر یا بیشتر بود فرستادیم تا آنان را به سوی خدا دعوت نماید. ۲۲۹.درمدیریت منابع انسانی، بهتر است به جای دفع نیروها، با تذکر ضعفها به بازسازی آنها پرداخته شود تا دوباره به كارگیری شوند. (البته اگر قابلیت بازسازی و اصلاح را داشته باشند.)
نصیحت‌پذیری فَاحْكُمْ بَینَنا بِالْحَقّ‌ِ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى‌ سَواءِ الصِّراطِ (ص، ۲۲) دو نفر که برای دادخواهی نزد حضرت داوود آمده بودند، او را چنین اندرز دادند که: به حق بین ما داوری كن و ستم روا مدار و ما را به راه راست راهنمایی فرما. ۲۳۰.مدیران سازمان باید نصیحت پذیر و حقّ شنو باشند و از اینکه مردم و ارباب رجوع به آنها تذکری دهند ناراحت نشوند. (همچنانکه حضرت داوود تذکر طرفین دعوا را شنید و نگفت: من خود قاضی هستم و می‌دانم چه باید بکنم.)
قدرت و بصیرت وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یعْقُوبَ أُولِی اْلاَیدی وَ اْلابْصارِ(ص، ۴۵) از پیامبران پیشین، ابراهیم و یعقوب و اسحاق، یاد‌كن كه دارای قدرت و بصیرت بودند. ۲۳۱.رهبران و مدیران باید دارای قدرت (برای انجام مسؤولیت‌) و بصیرت (برای شناخت مسؤولیت) باشند.
برخورد قاطع با تخلف قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجیمٌ ‌(ص، ۷۷) خداوند خطاب به ابلیس (شیطان) فرمود: از این درگاه بیرون برو. ۲۳۲.در برخورد با تخلفاتی كه موجب تجرّی دیگران می‌شود و یا آنقدر بزرگ است كه بخشش آن بی‌قانونی را به دنبال می‌آورد، برای حفظ سازمان، اخراج و تنبیه شدید متخلف لازم است.
مسؤولیت و مؤاخذه وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‌ ... (زمر، ۷) هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی‌كشد. (هر كس به خاطر گناه خودش مؤاخذه می‌شود.) ۲۳۳.هركس مسؤول كار خویش است و نمی‌توان همه كاركنان را به خاطر كم‌كاری یك نفر مؤاخذه نمود. همیشه باید سبب شناسایی شود و با آن برخورد شود.
آگاهی از محیط فَلا یغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ (غافر، ۴) ای پیامبر! حركت‌های نظامی كفار در شهرهایشان تو را نفریبد. ۲۳۴.مدیران سازمان‌ باید از تحركات و برنامه‌های رقبا آگاهی داشته باشند تا غافلگیر نشوند.
گذشته و آینده فَینْظُرُوا كَیفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ... ‌(غافر، ۸۲) در زمین سیر كنید تا عاقبت كسانی را كه قبل از شما بوده‌اند ببینید. ۲۳۵.مدیران در محاسبات خود، فقط وضعیت فعلی سازمان و كاركنان را نبینند، بلكه شایسته است ضمن بررسی و اطلاع کامل از وضعیت گذشته، عاقبت‌اندیش نیز باشند.
اعتمادسازی إِنّی لَكُمْ رَسُولٌ أَمینٌ ‌(دخان، ۱۸) ای مردم! من برای شما پیامبری امین بوده‌ام! ۲۳۶.مدیران باید اعتماد افراد سازمان را به خود جلب نمایند، زیرا اعتماد متقابل، موجب اطاعت‌پذیری بیشتر می‌گردد.
زمان شناسی فَأَسْرِ بِعِبادی لَیلاً ... ‌(دخان، ۲۳) ای موسی! بندگان مرا شبانه از سرزمین مصر كوچ بده. ۲۳۷.دخیل كردن عنصر زمان در برنامه‌ریزی‌های سازمانی، عاملی كلیدی در موفقیت یا عدم توفیق است.
بیان دلیل توبیخ ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللّهِ هُزُوًا وَ غَرَّتْكُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا ... ‌(جاثیه، ۳۵) این عذاب شما به خاطر آن است كه آیات خدا را مسخره گرفتید و زندگی دنیا مغرورتان كرد. ۲۳۸.دلیل تنبیه و توبیخ باید به اطلاع متخلفان برسد تا بتوانند خود را اصلاح كنند.
صداقت ما أَدْری ما یفْعَلُ بی وَ لا بِكُمْ ... ‌(احقاف، ۹) این آیه از زبان حضرت رسول می‌فرماید: من نمی‌دانم كه با من و شما چگونه رفتار خواهد شد. ۲۳۹.یكی از ویژگی‌های مدیران در نظام اسلامی، صداقت است؛ آنجا كه چیزی را نمی‌دانند و یا توان انجام آن را ندارند، با صداقت می‌گویند: از حدّ دانش یا توان من خارج است. پیش‌بینی تبلیغات مخالفان وَ قالَ الَّذینَ كَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَیرًا ما سَبَقُونا إِلَیهِ وَ إِذْ لَمْ یهْتَدُوا بِهِ فَسَیقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدیمٌ(احقاف، ۱۱) و كسانی كه كفر ورزیدند دربارة مؤمنان می‌گویند: اگر اسلام خوب بود، ما زودتر از آنها به آن چنگ می‌زدیم. ادامه آیه می‌فرماید: چون راه به جایی نمی‌برند، به زودی خواهند گفت: دین، یك دروغ قدیمی است. ۲۴۰.مدیران و رهبران، باید تاكتیك‌ها و تبلیغات رقبا را پیش‌بینی كنند تا بتوانند علیه آن به موقع اقدام كنند.
ارتقا براساس عملكرد وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمّا عَمِلُوا ... ‌(احقاف، ۱۹) در قیامت، برای هر كس به میزان عمل، رتبه و درجه قرار داده شده است. ۲۴۱.ارتقای سازمانی و اعطای پست‌ها و مناصب باید بر اساس میزان عملكرد مثبت و نتیجه ارزیابی عملكرد افراد صورت گیرد.
مسؤولیت و اختیارات إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمّا فِداءً ... ‌(محمد، ۴) پس از آن كه در جنگ عده ای را اسیر گرفتید، تصمیم‌گیری با خودتان كه یا آنها را با منّت آزاد كنید و یا فدیه بگیرید و آزاد كنید. ۲۴۲.پس از دادن مسؤولیت، باید اختیاراتی هم به افراد تفویض نمود تا در موقع لزوم بر طبق آنچه كه صلاح می‌دانند تصمیم‌گیری كنند.
دلسوز بودن وَ اسْتَغْفِرْ ... لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ... ‌(محمد، ۱۹) ای پیامبر، برای مردان و زنان با ایمان امت خود استغفار كن. ۲۴۳.یكی از ویژگی‌های مدیران در نظام اسلامی، دلسوز بودن و خیرخواه بودن نسبت به افراد تحت امر است.
استحكام در برابر رقبا فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ اْلاعْلَوْنَ .... ‌(محمد، ۳۵) در جنگ سستی نورزید و در حال قدرت و برتری، پیشنهاد صلح دهید. ۲۴۴.دوری از سستی در انجام وظایف، باعث ایجاد صلابت و استحكام در مقابل رقبا می‌شود.
پیامدهای تصمیم وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصیبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَیرِ عِلْمٍ ... (فتح، ۲۵) خداوند در صلح حدیبیه اجازة حمله به مكه را نداد و فرمود: در مكه زنان و مردان با ایمانی هستند كه ممكن است در اثر حمله شما، نادانسته، مورد ضرر و زیان قرار گیرند.
۲۴۵.رهبر و مدیر در جامعة اسلامی، باید همة جوانب و آثار و پیامدهای تصمیمات خود را در نظر بگیرد و شتاب زده فرمانی صادر نکند. اهلیت و اولویت وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها ... (فتح، ۲۶) خداوند، آرامش خود را بر دل‌های مؤمنین نازل فرمود، زیرا كه ایشان به رعایت تقوی سزاوارتر و اهل آن بودند.
۲۴۶.اهلیت و اولویت، دو شرط دریافت مسؤولیت است. اهلیت یعنی دارا بودن شرایط احراز مسؤولیت و اولویت به معنی داشتن امتیاز ویژه است.
احترام، زمینه سازی برای دستورات یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ ... ( حجرات، ۱) ای كسانی كه‌ایمان آورده‌اید در هیچ كاری بر خدا و پیامبرش پیشی نگیرید.
۲۴۷.پیش از دستور به كاری، ابتدا باید زمینه‌های روانی پذیرش را در مخاطب ایجاد كرد. جملة "یا أیها الّذین آمنوا: ای كسانی كه‌ایمان آورده‌اید" به مؤمنان شخصیت می‌دهد و رابطة آنان را با خدا مستحکم می‌سازد، سپس به بیان دستور می‌پردازد.
خطر زود باوری و سطحی‌نگری یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْمًا بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‌ ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ‌(حجرات، ۶) ای‌كسانی كه‌ایمان آورده‌اید اگر فاسقی برای شما خبری آورد تحقیق كنید تا مبادا از روی بی‌اطلاعی تصمیم بگیرید و به قومی آسیب برسانید و سپس از كردة خود پشیمان شوید. ۲۴۸.مدیران باید اهل تحقیق و بررسی باشند و از زودباوری و سطحی نگری به شدت بپرهیزند.
۲۴۹.مراجع بازرسی و نظارت نباید واحد باشد، که تنها از یك مجرا كسب اطلاع كرد، بلكه در بسیاری از موارد باید از چند منبع موضوعات را بررسی نمود تا حقیقت آشکار گردد.
۲۵۰.علاج واقعه را قبل از وقوع باید كرد. چنان كه حضرت حق می‌فرماید: كاری نكنید كه از كردة خود پشیمان شوید. ۲۵۱.بیان دلیل و حكمت دستورات و ابلاغ‌های سازمانی، انگیزش افراد را برای انجام دستورات تقویت می‌كند.
در دسترس بودن مدیر، استقلال رأی وَ‌اعْلَمُوا أَنَّ فیكُمْ رَسُولَ‌اللّهِ لَوْ یطیعُكُمْ فی كَثیرٍ مِنَ ‌اْلامْرِ لَعَنِتُّمْ...‌(حجرات،۷) ای مردم، رسول خدا در میان شماست و شما باید از او تبعیت كنید و اگر او از شما تبعیت كند، قطعاً به سختی و مشقت خواهید افتاد. ۲۵۲.مدیران و رهبران در نظام اسلامی باید در دسترس باشند تا بتوان با آنها بدون واسطه سخن گفت. (فیكم رسول الله) ۲۵۳.مدیران و رهبران باید استقلال رای داشته باشند و بتوانند در مسایل تصمیم گیری كنند تا تشتت آراء به وجود نیاید. نظارت همه جانبه إِذْ یتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ (ق، ۱۷) دو فرشته بر دوش چپ و راست انسان قرار دارند كه اعمال او را ثبت می‌كنند. ۲۵۴.نظارت باید همه جانبه باشد و به طور دقیق و كامل انجام گیرد تا بتوان به آن استناد كرد و اعتبار و ارزش داشته باشد. ۲۵۵.تقسیم عادلانة كار میان افراد، اصل مهمی درمدیریت است. (کار نظارت براعمال انسان، میان دو فرشته تقسیم شده است.)
تعریف وظایف و اختیارات وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ (ق، ۲۱) هر كس وارد قیامت می‌شود با او دو فرشته است كه یكی او را به جلو سوق می‌دهد و دیگری گواه اوست. ۲۵۶.حدود اختیارات و وظایف كاركنان باید كاملاً روشن و مشخص باشد. (چنان كه خداوند اختیارات آن دو فرشته را بیان كرده است.)
انجام اصلاح از بالاترین مقام وَ فی مُوسى‌ إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلى‌ فِرْعَوْنَ ...‌ (ذاریات، ۳۸) آنگاه که موسی را به سوی فرعون فرستادیم. ۲۵۷.در اصلاح نظام اداری، باید از اصلاح مدیران ارشد و كارفرمایان سطوح بالا شروع كرد. ابلاغ كتبی وَ كِتابٍ مَسْطُورٍ (۲) فی رَقٍّ مَنْشُورٍ (طور، ۳) (فرامین پروردگار) در كتابی خط به خط نوشته شده و در صفحاتی گشوده شده است. ۲۵۸.دستورات و فرامین باید به صورت مكتوب ابلاغ گردد. ۲۵۹.ابلاغیه‌ها باید بلیغ و رسا باشند و از زیبایی ظاهری، جهت برانگیختن انگیزش درونی كاركنان برخوردار باشد.
حمایت از مدیران ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى ‌(نجم، ۲) ای مردم! مصاحب شما (حضرت محمد صلی الله علیه و آله) نه گمراه شده و نه منحرف گشته است. ۲۶۰.مدیران باید از كسانی كه به آنها مسؤولیت می‌سپارند و مورد تهمت قرار گرفته‌اند، دفاع كنند. (چنانکه خداوند از پیامبر اکرم دفاع نموده است.) تفهیم سخنان فَكانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنى‌ (نجم، ۹) آیه، اشاره به معراج پیامبر صلی الله علیه و آله دارد كه فاصله اش از ذات كبریایی به‌اندازه دو كمان یا كمتر شد. ۲۶۱.در بیان مطالب مهم، باید از كلماتی استفاده كرد كه برای مخاطب قابل فهم باشد، تا هم احساس همبستگی و صمیمیت به وجود بیاید و هم مساله در ابهام نماند. (چنان كه خداوند در بیان شب معراج، نزدیك شدن پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی خود را با اندازه‌های دنیایی بیان فرموده است.)
گذشت از لغزش‌ها الَّذینَ یجْتَنِبُونَ كَبائِرَ اْلإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ...‌(نجم، ۳۲) كسانی كه از گناهان بزرگ و زشت اجتناب کنند، خداوند از گناهان كوچك و ناخواستة آنها در می‌گذرد، زیرا خداوند آمرزشش وسیع است. ۲۶۲.باید از اشتباهات ناچیز و ناخواسته كاركنانی كه عملكرد خوبی دارند، گذشت كرد، زیرا كه گذشت از لغزش‌ها تاثیر بسیار مثبتی بر فعالیت‌های آینده کارکنان دارد.
ارزشیابی عملکرد سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَیهَ الثَّقَلانِ ‌(الرحمان، ۳۱) به زودی حساب و كتاب و عملكرد شما را بررسی می‌كنیم.
۲۶۳.حسابرسی و ارزشیابی عملکرد كاركنان، از وظایف مدیران است و باعث ایجاد انگیزه نسبت به انجام وظایف می‌شود.
تشویق با ابزار مورد علاقه فیهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ ‌(الرحمان، ۶۸) در باغ‌های بهشت، میوه و خرما و انار است.
۲۶۴.مردم باید به وسیلة چیزهایی تشویق شوند كه به آن علاقه دارند تا اثر انگیزشی بالایی داشته باشد.
تجلیل از پیشكسوتان ثُلَّةٌ مِنَ اْلاوَّلینَ ‌(واقعه، ۱۳) گروه زیادی از كسانی كه وارد بهشت می‌شوند، از پیشینیان هستند.
۲۶۵.بزرگداشت و تجلیل از پیشكسوتان و پیشینیان نباید فراموش شود.
پاسخ به پرسش‌ها اَوَ ءاباؤنا الاوّلون (۴۸) قُلْ إِنَّ اْلاوَّلینَ وَ اْلاخِرینَ (۴۹) لَمَجْمُوعُونَ إِلى‌ میقاتِ یوْمٍ مَعْلُومٍ ‌(واقعه، ۵۰) مشركان پرسیدند: آیا در قیامت، پدران ما هم حاضر می‌شوند؟ خداوند به پیامبر فرمود که بگو: همه پیشینیان و آیندگان در آنجا جمع می‌شوند.
۲۶۶.رهبران و مدیران باید به ابهامات و سؤالات با قاطعیت پاسخ دهند، حتی اگر آن سؤالات از سوی مغرضین مطرح گردد. عدم توجه به این موضوع باعث می‌شود، همدلان دچار تردید شوند.
مقایسه و رقابت لا یسْتَوی مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ ... (حدید، ۱۰) كسانی‌كه قبل از فتح مكه، انفاق و جهاد كردند، با دیگران یكسان نیستند.
۲۶۷.مقایسه كردن و ایجاد حس رقابت، در صورتی كه حسادت‌ها را برنیانگیزد، از روش‌های رشد فعالیت در سازمان است. ابزار اعمال قدرت لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمیزانَ ... (حدید، ۲۵) ما پیامبرانمان را با دلایل روشن فرستادیم و همراه آنان كتاب آسمانی و وسیله سنجش فرو فرستادیم. ۲۶۸.درمدیریت هرگاه به كسی مسؤولیت داده شد، باید ابزار كار و امكان اعمال قدرت را در اختیارش قرار دهیم تا بتواند به نحو احسن كار خود را انجام دهد.
جریمه وَ‌الَّذینَ یظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ... فَتَحْریرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یتَمَاسّا...(مجادله،۳) كسانی كه نسبت به همسران خود ظهار می‌كنند ... كفاره آن، قبل از آنكه با هم تماس گیرند، آزاد كردن برده است. ۲۶۹.جریمه یكی از راه‌های كنترل است و باعث پیشگیری از اشتباهات فاحش می‌گردد.
تنوع جریمه فَمَنْ لَمْ یجِدْ فَصِیامُ شَهْرَینِ مُتَتابِعَینِ... فَمَنْ لَمْ یسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْكینًا ... ‌(مجادله، ۴) برای كفاره دادن، كسی كه برده ای برای آزاد كردن نیافت، باید دو ماه پی در پی روزه بگیرد و اگر نمی‌تواند شصت مسكین را طعام دهد. ۲۷۰.جریمه‌ باید متنوع باشد و به نسبت توان جسمی و مالی فرد خاطی، متفاوت گردد.
تملق اطرافیان وَ إِذا جاؤُكَ حَیوْكَ بِما لَمْ یحَیكَ بِهِ اللّهُ ... (مجادله، ۸) و هنگامی كه به سوی تو می‌آیند كلماتی را برای سلام کردن به كار می‌برند كه حتی خدا آن‌گونه تو را تحیت و سلام نگفته است. ۲۷۱.مدیران باید توجه كنند هر احترام و تكریمی قابل اعتماد نیست و باید مراقب آفت چاپلوسان و متملقان باشند.
جبران اشتباه ءَ أَشْفَقْتُمْ ... فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَیكُمْ فَأَقیمُوا الصَّلاةَ ... (مجادله، ۱۳) خداوند دستور داد كه برای گفتگوی خصوصی با پیامبر صدقه‌ای بدهید، همه اصحاب جز حضرت علی علیه السلام كناره گیری كردند و در این آزمایش شكست خوردند و فهمیدند كه ارزش مال دنیا نزد آنان از ملاقات خصوصی با پیامبر بیشتر است. سپس فرمان صدقه برداشته شد دستور اقامه نماز برای جبران شرمندگی مطرح گردید. ۲۷۲.شایسته است در توبیخ زیردستان راه جبران را برای ایشان باز گذاشت.
تخصیص منابع كَی لا یكُونَ دُولَةً بَینَ اْلاَغْنِیاءِ مِنْكُمْ ... ‌(حشر، ۷) ای پیامبر! اموال را بین فقرا و یتیمان و در راه ماندگان و نیازمندان تقسیم كن... تا این اموال تنها میان ثروتمندان در گردش نباشد. ۲۷۳.عدم تمركز امكانات در یك قسمت و تخصیص عادلانة آن به بخش‌های مختلف سازمان، از جمله مواردی است كه مدیران باید در بودجه ریزی و تخصیص منابع مورد توجه قرار دهند. خطر جاسوسان أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ نافَقُوا یقُولُونَ ... ‌ (حشر، ۱۱) ای پیامبر! آیا منافقان را در اطراف خود نمی‌بینی. ۲۷۴.مدیران باید توجه داشته باشند كه همواره افرادی نقشه‌ها و طرح‌ها و استراتژی‌های سازمان را به‌گوش رقیبان می‌رسانند.
اصالت دینی و خانوادگی كَمَثَلِ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ... ‌(حشر، ۱۵) این یهودیان نیز مانند كسانی هستند كه چندی قبل از آنان بودند. (اینان نیز فرزندان سلف نیاکان خود هستند و مثل پدران خود، بدی را در پیش گرفته‌اند.) ۲۷۵.مدیران باید به اصالت دین و خانوادگی كاركنان خود توجه داشته باشند و تنها به كسانی كه سابقة درخشان و خوبی دارند اعتماد كنند. ارائه الگو قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ ... (ممتحنه، ۴) ای مؤمنان! ابراهیم برای شما الگویی نیكوست. ۲۷۶.در هدایت کارکنان به سوی اهداف، ارائة نمونه‌هایی عینی و عملی كه الگوی پویایی برای رسیدن به هدف باشند، لازم است.
وحدت و یکپارچگی إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الَّذینَ یقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ‌ (صف، ۴) خداوند كسانی را دوست دارد كه در راه او صف بسته، پیكار می‌كنند، چنانكه گویی بنیانی از آهن به پا شده است. ۲۷۷.باید از هر نوع اختلاف و نابسامانی در سازمان جلوگیری نمود، تا كاركنان و مدیران متحد و نفوذ ناپذیر به انجام وظایف بپردازند.
تبلیغات یریدُونَ لِیطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ ... ‌(صف، ۸) آنان تصمیم دارند كه نور حق را با گفتار و سخنانشان خاموش كنند. ۲۷۸.مهمترین وسیلة رقبا برای مقابله، تبلیغات است. البته مصادیق و متدهای تبلیغاتی که در هر عصر متفاوت است، باید شناسایی شود تا اولاً از آن ناحیه ضرری متوجه سازمان نشود و ثانیاً از آن به نفع خود بهره جست.
سنخیت با ماهیت‌كار یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ نارًا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ... (تحریم، ۶) ای كسانی كه ‌ایمان آورده‌اید، خود و خانوادة خود را از آتشی كه هیزم آن بدن مردم و سنگ‌ها هستند، بیم دهید، آتشی كه بر آن فرشتگانی سخت‌گیر و درشت‌خو نگهبانند. ۲۷۹.در واگذاری مسؤولیت‌ها، متصدّی هر كار باید با ماهیت آن كار سنخیت داشته باشد. اگر مسؤول جهنّم سخت‌گیر و نامهربان نباشد نمی‌تواند به وظیفه‌اش خوب عمل كند.
ویژگی‌های مدیران فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبینَ‌ (۸) وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیدْهِنُونَ‌ (۹) وَ لا‌تُطِعْ كُلَّ حَلاّفٍ مَهینٍ‌ (۱۰) هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمیمٍ‌ (۱۱) مَنّاعٍ لِلْخَیرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ ‌(۱۲) عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنیمٍ ‌(قلم، ۱۳) ای پیامبر! از دروغگویان پیروی نكن. تو اهل سازش نیستی ولی آنان دوست دارند كه سازش كنی و آنان نیز به نفاق با تو سازش كنند. از فرومایگان كه بسیار سوگند می‌خورند پیروی نكن و نیز آنان كه بسیار عیب‌جو و برای سخن‌چینی پرجنب و جوش هستند، آنان كه مانع کار خیر می‌شوند، متجاوز و گنه‌پیشه‌اند و خشن و بی‌ریشه‌اند. ۲۸۰.رهبران و مدیران، باید سرچشمة نشاط، امید، وحدت و تقوی باشند و صفاتی همچون عیبجویی، سخن‌چینی، بخل و خشونت كه هر یك عامل دلسردی و تفرقه است در آنان نباشد، زیرا در این آیات، فرمانبری از صاحبان این خصلت‌ها نهی شده است.
طبقه‌بندی اطلاعات عالِمُ الْغَیبِ فَلا یظْهِرُ عَلى‌ غَیبِهِ أَحَدًا (۲۶) إِلاّ مَنِ ارْتَضى‌ ... ( جن، ۲۷) خداوند از تمام غیب آگاه است ولی غیب را برای هیچ كسی آشكار نمی‌كند مگر آن كه از او راضی باشد. ۲۸۱.اطلاعات سازمانی باید طبقه‌بندی شود و دسترسی به آن منوط به شرایط خاصی باشد. این آیه می‌فرماید: اطلاعات باید محرمانه، تنها در اختیار شایستگان باشد. رابطه با خدا یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ‌ (۱) قُمِ اللَّیلَ إِلاّ قَلیلاً (مزمل، ۲) ای پیامبر! ای كسی كه جامة خواب به خود پیچیده‌ای، به هنگام شب، جز اندكی كه به استراحت نیاز داری، شب‌زنده‌داری كن. ۲۸۲.رهبران و مدیران به دلیل سنگینی مسؤولیت، باید رابطة قوی‌تری با پروردگار هستی داشته باشند تا در سختی‌ها و مشكلات، امدادهای الهی شامل حالشان گردد. نماز شب‌ كه وسیله تقرّب به خداست، بر پیامبر واجب بوده و بر دیگر پیروان آن بزرگوار مستحبّ اكید است.
بایكوت وَ اصْبِرْ عَلى‌ ما یقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ ... (مزمل، ۱۰) ای پیامبر! بر آنچه می‌گویند صبر كن و از آنان كناره بگیر. ۲۸۳.گاهی لازم است مدیران، افراد یا گروه‌هایی را بایكوت كنند و از آنها كناره‌گیری نمایند.
زندگی پاكیزه وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ (مدثر، ۵) ای پیامبر! از پلیدی دوری كن. ۲۸۴.مدیران باید زندگی پاكیزه و به دور از آلودگی‌های روحی و مادی داشته باشند تا بتوانند نقش الگو بودن خود را به نحو احسن ایفا نمایند. نشاط در محیط ‌کار وَ النّاشِطاتِ نَشْطًا (نازعات، ۲) قسم به فرشتگانی كه ماموریت خود را با نشاط انجام می‌دهند. ۲۸۵.نشاط در انجام ماموریت یك ارزش است و از انگیزش درونی افراد نشات می‌گیرد، لذا باید مدیران كاری كنند كه انگیزش درونی افراد تقویت شود تا در انجام ماموریت‌ها و وظایف با نشاط باشند و با علاقه به آن بپردازند. ۲۸۶.حفظ نشاط در سازمان و محیط کار، یكی از وظایف اصلی مدیران است، که با حضور شاداب مدیران میسّر می‌گردد.
تفویض تصمیم‌گیری فَالْمُدَبِّراتِ أَمْرًا (نازعات، ۵) با این كه تدبیر هستی به دست خداوند است لكن در بعضی موارد، خداوند متعال این مهم را به فرشتگان تفوض می‌نماید. ۲۸۷.تفویض تصمیم‌گیری‌ها به مدیران زیردست، یكی از روش‌های آماده سازی و تجربه‌اندوزی آنان است.
پشتیبانی و حمایت از مدیران وَ نُیسِّرُكَ لِلْیسْرى ‌(اعلی، ۸) ای پیامبر! ما مسیر را برای تبلیغ تو آسان و هموار می‌كنیم. ۲۸۸.درمدیریت نظام اسلامی، اگر به كسی ماموریتی داده می‌شود باید با پشتیبانی‌های مادی و معنوی و رفع موانع، مسیر را برای او هموار نمود تا بتواند با فراغ‌بال و توجه بیشتری به آن ماموریت بپردازد.
معیارهای ارزیابی عملكرد، پاداش إِنَّ سَعْیكُمْ لَشَتّى ‌(لیل، ۴) خداوند در بیان فلسفه تفاوت پاداش‌ها می‌فرماید: چون كوشش‌های شما متفاوت است پس پاداش هم باید متفاوت باشد.
۲۸۹.سیستم پاداش باید بر مبنای ارزیابی عملكرد صورت گیرد.
۲۹۰.ارزیابی عملكرد باید دارای معیارهایی ملموس باشد تا تفاوت‌ها برای كاركنان قابل فهم و ادراك باشد.
۲۹۱.معیارهای ارزیابی باید به وضوح بیان شود تا كاركنان خود را با آن معیارها هماهنگ نمایند و به پاداش‌های مربوطه دست یابند.
درد آشنایی أَ لَمْ یجِدْكَ یتیمًا فَآوى ‌(ضحی، ۶)