طرح هادی و برنامه ریزی روستایی
طرح هادی و برنامه ریزی روستایی
مقدمه
بستر طبیعی یک سکونت گاه و تغییرات ایجاد شده در آن مانند ساختمان ها ، خیابان ها ، تسهیلات و تأسیسات عمده به عنوان عناصر کالبدی اشغال کننده فضا محسوب می شوند ( peet, ۲۰۰۹ ). در امر سازندگی کشور یکی از کارهای پایه‌ای و زیربنایی توجه به روستاها و بازسازی و توسعه و ارتقا کیفیت آسایش و بهداشت محیط‌های مسکونی و سالم سازی محیط زیست روستاییان می‌باشد که می‌تواند مانع از مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها شود که این امر می‌تواند راهگشای مشکلات پیچیده‌ای مثل شبکه ارتباط بین شهری، ترافیک، ترابری، توسعه ناهگون شهرها و ایجاد شهرهای جدید و .... باشد. یکی از مهمترین اقدامات انجام شده در این باره طرحهای هادی روستایی است. مطالعه و تحقیق درباره روستاهای کشور و گونه شناسی مسکن روستایی توسط نهادهایی چون مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، بنیاد مسکن، جهاد سازندگی و ... از سال‌های آغازین دهه ۶۰ آغاز شد و نتیجه آن ارایه برنامه مدرن و جامع در این مورد بود که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مجری اجرای این طرحها گردید. تجارب حاصل از اولین طرح هایی که به منظورسازماندهی کالبدي روستاها در سال ۱۳۶۲ با عنوان طرح هاي روانبخشی، به صورت موردي در چند استان کشور تهیه شد؛ در سال ۱۳۶۷، منجر به برنامه‌اي گسترده و فراگیر، براي تهیه طرحهاي هادي روستایی در ایران گردید (Ahmadi,۱۹۹۵) به طوري که، از سال ۱۳۶۷ تا پایان سال ۱۳۸۵ براي بیش از ۱۶۴۴۰ روستا تهیه و در بیش از ۷۶۷۰ روستا به اجرا درآمده است . طرح هادي روستایی، با در پیش گرفتن رویکردي مبتنی بر محوریت تحولات کالبدي در توسعه روستاها(papoli yazdi, ۲۰۰۲) به اجراي پروژه‌هاي اجرایی دهگانه‌اي پرداخت که همگی در پی دگرگون ساختن کالبد روستاها، و به تبع آن، توسعه روستایی بودند. گرچه تمامی این پروژه ها، بر جنبه هاي کالبدي استوار شده اند اما بی‌تردید این تغییر و دگرگونی در کالبد روستاها، دیگر ابعاد محیط روستایی را، از جمله محیط طبیعی روستاها، تحت تأثیر قرار خواهد داد.
پیشینه تحقیق[ویرایش]
عظیمی و جمشیدیان( ۱۳۸۴) در مقاله‌ای" تحت عنوان" بررسی اثرات کالبدي اجراي طرحهاي هادي در سکونتگاههای روستایی در غرب گیلان" نشان می‌دهند که اجراي طرحهاي هادي روستایی باعث پیشرفت نسبی زندگی مردم و افزایش امیدواري آنها به سکونت روستاهاي برخوردار از این طرح شده است و در حالی که اجراي طرح هادي روستایی از لحاظ خدمات رسانی به طور نسبی موفق بوده‌اند، به لحاظ رعایت مسایل زیست محیطی و مشارکت مردمی به ویژه در فرآیند تهیه طرح، چندان موفق عمل نکرده‌اند.
عنابستانی(۱۳۸۸) مقاله‌ای تحت عنوان" ارزیابی اثرات اجرای طرحهای هادی بر سکونتگاههای روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی" ارایه داده است. یافته‌هاي تحقیق نشان می‌دهد که اجراي طرحها باعث امیدواري روستاییان به سکونت در روستا و به لحاظ خدمات رسانی موفق بوده درحالی که به لحاظ زیست محیطی و جلب مشارکت مردم چندان توفیقی حاصل ننموده‌اند و به دلیل اشکلات موجود در فرآیند تهیه و اجراي طرحها، مردم و دست اندرکاران امر خواستار بازنگري در این فرآیند هستند.
احمدی(۱۳۸۹) مقاله‌ای را تحت عنوان "بررسی تاثیرات کالبدی بر توسعه بهینه سکونتگاههای روستایی" ارائه داده است. در این مقاله سعی گردیده است تا به بررسی عوامل تشکیل دهنده طرح کالبدی روستا و شناخت آنها، به راهکارهایی جهت توسعه کالبدی روستا دست یافته و کیفیت مکان‌های سکونتگاههای یک روستا را از لحاظ کیفیت و نوسازی و نگهداری و مرمت سنجیده و بدین ترتیب به ارائه راهکارهایی جهت توسعه مناسب و پایدار روستاها دست یافته است.
موسوي قهدريجاني ( ۱۳۷۴ ) در تحقيقي تحت عنوان ارزشيابي اثرات اجتماعي طرحهاي بهسازي روستايي در استان اصفهان به اين نتيجه رسيد كه بهسازي نقشي در تامين و عرضه امكانات و خدمات جديد در روستاها نداشته و روستاها عموماً از امكانات و خدمات قبل از بهسازي برخوردار بوده‌اند و مشاركت روستاييان در ابعاد گوناگون اجراي بهسازي ضعيف است و اين مشاركت در ابعاد تصميم‌گيري و مشاركت مالي بسيار ضعيف‌تر و با اينکه ۸/۷۰ درصد از پاسخگويان ابراز نموده‌اند كه با مسير اجراي طرح بهسازي در روستا مخالفند، ولي ۹/۸۶ درصد از آنان در حد بالايي از بهسازي ابراز رضايت كرده‌اند.
مبانی نظری تحقیق[ویرایش]
طرح هادی
طرح هادی روستایی عبارتست از فراهم کردن بستر تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی، و فیزیکی( سلیمی، ۱۳۸۵).
طرحهای هادی روستای از جمله پروژه هایی محسوب می‌گردند که در راستای فراهم سازی زمینه توسعه و عمران نقاط روستایی تهیه و اجرا می‌شوند. پایه چنین طرحهای در کشور ما از سال ۱۳۶۲ و تحت عنوان ،روان بخشی روستاها ، در یکی از نقاط روستایی شهرستان شهرکرد و توسط وزیر مسکن و شهرسازی وقت به مورد اجرا گذاشته شد، و در سال‌های بعد به خصوص از سال ۱۳۶۶ توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با جدیت تمام پی گیری شد. تجدید حیات و هدایت روستاها از ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله، اهداف مورد نظر در طرحهای مذکور می‌باشد.
بر اساس آئین نامه نحوه بررسی و تصویب طرحهای توسعه عمران محلی، ناحیه‌ای، منطقه‌ای، و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور مصوب مورخه ۱۲/۱۰/۷۸ هیأت دولت، طرح هادی روستایی عبارت از :
طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود ، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تولیدی، تجاری و کشاورزی، و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندی‌های عمومی روستایی را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیه‌ای تعیین می‌نماید.
جدول(۱) مراحل تهيه طرح هادي
ردیف
مراحل تهيه طرح هادي
۱
مرحله اول: تهیه نقشه پایه و وضع موجوذ روستا
۲
مرحله دوم : مطالعات پایه و تشخیص وضعیت
۳
مرحله سوم : تحلیل و استنتاج از بررسیها و تدوین چشم اندازها
۴
مرحله چهارم: تعيين پروژه های پيشنهادی و تهيه طرح هادی
اهداف تهيه و اجراي طرح هادي روستايي
الف: در نخستین فصل آئین نامه اجرایی تهیه و تصویب طرحهای هادی روستایی اهداف مورد نظر به شرح زیر عنوان شده است :
جدول(۲) اهداف تهيه و اجراي طرح هادي روستايي
ردیف
اهداف تهيه و اجراي طرح هادي روستايي
۱
ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی .
۲
تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی و رفاهی
۳
ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسکن روستائیان و خدمات بهزیستی و عمومی
۴
ایجاد شبکه ارتباطی منظم، و ساماندهی منطقی نظام توزیع خدمات در سطح روستاهای دهستان
۵
ایجاد زمینه بهبود وضعیت اقتصادی روستاها از طریق تسهیلات تولیدی، اشتغال، و ارتقاء درآمد روستائیان
۶
هدایت وضعیت فیزیکی ( کالبدی ) روستا
- بطور کلی و براساس اهداف فوق الذکر ، طرح هادی روستایی در راستای فراهم سازی توسعه و عمران روستاها می بایستی از رویکرد های متفاوت و جامعی برخوردار باشد.
- اولویت واژه توسعه برعمران که دارای بارمعنایی وسیع و متشکل از نظامی جامع و چند بعدی ، به لحاظ ساختارها و زیر ساختهای اقتصادی – اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی می باشد ، خود گواه این موضوع است که تنها هدف طرح هادی ، عمران یا رشد زیر ساختهای فیزیکی و کالبدی روستا نمی باشد ، بلکه توسعه روستا به عنوان یک فرایند جامع و جند بعدی از اساسی ترین اهداف مورد نظر تلقی شده است .
ب: اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی به شرح جدول زیر است :
جدول(۲) اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی
ردیف
اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی
۱
افزایس راندمان کار روستائیان
۲
بهبود معیشت و رفاه سط زندگی در روستاها
۳
جلب سرمایه گذاری در روستاها
۴
تکمیل و اصلاح چرخه تولید – مصرف روستایی
۵
پیشگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها
مشکلات عمران روستاها
بطور کلی عمران روستاها با مشکلاتی مواجه است که اهم آنها عبارتند از:
جدول(۲) مشکلات عمران روستاها
ردیف
مشکلات عمران روستاها
۱
پراکندگی روستاها
۲
عدم دسترسی به مصالح مرغوب ساخت وساز
۳
محدودیت بودجه و اعتبارات
۴
سبک انگاری پروژه های عمران روستایی از طرف بعضی مسئولین و سازمانها
۵
عدم جدیت قانونی
۶
ماندگاری کم مردم در روستاها
مراجع بررسی و تصویب طرحهای هادی روستایی
تا پیش از ابلاغیه مورخ ۱۶/۱۱/۷۹ هیئت محترم وزیران، روند بررسی و تصویب طرح هادی به گونه ای بود که پس از کنترل و تائید مطلاعات انجام شده توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلام یطرح تهیه شده درکمیته فن یطرحهای هادی روستایی مطرح می شد . کمیته مذکور مرکب از نمایندگانی از سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، سازمان جهاد کشاورزی ، مسکن و شهرسازی ، دفتر فن یاستانداری ف محیط زیست ، شرکت آبفای روستایی ف بنیاد مسکن انقلاب اسلام استان و رئیس شورای اسلامی روستا و در صورت نیاز بخشدار مربوطه بوده و در محل بنیاد مسکن استان تشکیل می گردید . ضمن اینکه پیش از برگزاری جلسه کمیته فنی طرح ، یک مرحله بازدید از روستا توسط کارشناسان واحد فنی بنیاد جهت انطباق مطالعات و نقشه های مشاور با واقعیات محل انجام میگرفت که در حال حاضر نیز روند مذکور پیش از برگزاری جلسه گروه کارشناسی کمیته عمران پیگیری میشود .
متعاقب اصلاح موارد مندرج د رصورتجلسه کمیته فنی توسط مشاور ، به منظور تصویب نهایی ، طرح تهیه شده درشورای تصویب که متشکل از مدیران و رؤسای هر یک ازادارت و سازمانهای ذیربط بود ، مطرح و پس از تصویب جهت اجرا ابلاغ می شد .
شایان ذکر است که هم اکنون در پی ابلاغ مصوبه فوق الذکر هیئت وزیران ، کار گروه عمران و زیر بنایی عمران با دبیری سازمان مدیریت و برنامه ریزی و ریاست معاونت عمرانی استانداری جایگزین شورای تصویب پیشین گردیده است (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲).
معرفی جغرافیای منطقه مورد مطالعه[ویرایش]
شهرستان ممسني با بيش از ۶۸۰۰ كيلومتر مربع وسعت بين ۵۱ درجه و ۲۶ دقيقه و ۵۲ درجه و ۲۲ دقيقه عرض جغرافيايي و ۲۹درجه و ۵۰ دقيقه و ۳۰درجه و ۴۵ دقيقه طول جغرافيايي در شمال غربي استان فارس واقع گرديده است شهرستان داراي سه ناحيه آب و هوايي گرمسيري در بخش ماهور ميلاتي نيمه گرمسيري در بخش‌هاي مركزي و رستم و سردسيري در بخش دشمن زياري مي‌باشد شهرستان ممسني از شمال به شهرستان‌هاي سپيدان و ياسوج از جنوب به شهرستان‌هاي كازرون و دشتستان (استان بوشهر) از شرق به شهرستان شيراز و ازغرب به شهرستان گچساران و گناوه محدود است. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دريا ۹۰۰ متر كه پست ترين نقطه آن ۲۰۰ متر و بلند ترين نقطه شهرستان ۳۲۰۰ متر ارتفاع دارد. حداكثر درجه حرارت شهرستان ۴۶ درجه سانتيگراد و حداقل آن ۴- درجه سانتيگراد مي‌باشد ميزان بارندگي از ۳۵۰ ميليمتر تا ۹۰۰ ميليمتر در سال مي‌باشد .ميانگين بارندگي حدود ۶۰۰ ميليمتر مي‌باشد. این شهرستان دارای چهار بخش، مرکزی، جاوید، بکش و دشمن‌زیاری می‌باشد. بخش دشمن‌زیارى یکی از بخش‌های شهرستان ممسنی در استان فارس است حدود منطقه دشمن‌زیاری از شمال به دهستان جاوید لله و جاوید ماهوری از جنوب به ناحیه کوهمره و نودان از شهرستان کازرون، از شرق به شهرستان شیراز و از غرب به دهستان بکش محدود میشود( اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳). آب و هوای این بخش کوهستانی می‌باشد چنانکه در شمال آن در زمستان با نزول برف و باران همراه است و اغلب ارتفاعات آن پوشیده از برف می‌باشد. به عبارت دیگر دارای آب وهوای معتدل سرد و در مناطق کم ارتفاع گرم می‌باشد . بخش دشمن زیاری شامل ۵۷ روستا می‌باشد و بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش دشمن زیارى شهرستان ممسنی در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۰۵۵۹ نفر بوده است( مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵).
مواد، روشها و فرضيات تحقيق[ویرایش]
پژوهش انجام يافته از نظر هدف از نوع كاربردي و بر مبناي روش از نوع توصيفي- تحليلي مي باشد براي انجام مطالعه از شيوه‌هاي مرسوم جمع آوري اطلاعات اعم از اسنادي و ميداني بهره‌گيري شده است
فرضيات اصلي تحقيق نيز عبارتند از: ۱- بنظر مي رسد اجراي طرحهاي هادي روستايي آثار مثبتي در كالبد روستاههاي بخش دشمن زیاری بوجودآورده است.
۲- بنظر مي رسد مشاركت مردم در فرآيند اجراي طرح هادي روستايي اندك باشد.
متغیرهای مورد مطالعه[ویرایش]
با توجه به این که مهم ترین ضوابط اجرایی کالبدی مورد نظر در تهیه طرح های هادی روستایی شامل مواردی چون دسترسی‌ها و شبکه ارتباطی، وضعیت مسکن ، توسعه فیزیکی روستاها ، تعیین کاربری‌ها و فعالیت‌های خدماتی می باشد ( معاونت عمران روستایی بنیاد مسکن ، ۱۳۸ ، ص ۸۵ و ۹۲ )، به همین دلیل در این مطالعه بر اساس بررسی های اولیه ای که بر روی طرح های هادی اجرا شده صورت گرفته، متغیرهای زیر مورد بررسی قرار گرفتند
الف ) وضعیت معابر ب) توسعه روستا و ساخت و سازهای مسکن ج ) دسترسی به خدمات و رفع نیازهای خدماتی د) بهداشت محیط و رعایت مسائل زیست محیطی روستا ه) علاقه مندی ساکنان به ادامه سکونت در روستا و ) موانع و محدودیت اثرات کالبدی اجرای طرح های هادی روستایی.
یافته های تحقیق[ویرایش]
الف ) وضعیت معابر
یکی از مهم ترین قسمت‌هایی که در اجرا ی طرح هادی روستایی مورد توجه مسئولین اجرایی می باشد تعویض و یا احداث معابر در روستاها است. در حقیقت احداث یک خیابان اصلی و استقرار مغازه‌ها و کارگاه‌های خدماتی و صنعتی روستا حول این محور اصلی قابل مشاهده ترین مشخصه و نشانه اجرای طرح هادی در روستا است.
در عین حال احداث چنین خیابانی ایجاد علاقه مندی بیشتر در بین ساکنان و هویت بخشیدن به روستا را در پی خواهد داشت. با توجه به اینکه در احداث معابر، به طور عمده معابر اصلی روستا مورد توجه می‌باشد، لذا بیشترین رضایت مندی ساکنان روستاها از اجرای طرح هادی به خاطر احداث معابر اصلی است.
ب ) توسعه و ساخت و سازهای جدید
یکی از مهمترین اهدافی که طرح هادی روستایی دنبال می‌کند، انتظام بخشی به روند گسترش و ساخت و ساز در مناطق روستایی است. از جمله رویکرد های طرح های پیشنهادی، انسجام بخشیدن به توسعه آینده روستا ها از طریق انتخاب فضاهای خالی در داخل محدوده برای گسترش و محدود کردن ساخت و سازهای جدید در زمین های زراعی اطراف روستا می‌باشد. شاید مشخص‌ترین اینگونه طرحها در بافت کالبدی، تعریض و یا احداث یک یا چند معبر اصلی می‌باشد که در مرحله اجرا به ناچار موجب تخریب برخی از مساکنی که در مسیر طرح قرار دارند، میشود. این خود نکته آغازی برای ساخت و ساز جدید یا نوسازی مسکن می‌باشد . این مطالعه نشان می‌دهد که در روستاها کسانی که منازل مسکونی آنها به خاطر تعریض معابر یا احداث خیابان تخریب شده و یا آسیب دیده است از تسهیلات مالی دولت، که به طور عمده به شکل وام می باشد، برای نوسازی مسکن و یا مرمت آن استفاده کرده‌اند. با توجه به امکان استفاده از وام بانکی به تدریج علاقه مندی ساکنان به نوسازی به خصوص در حاشیه معبر بیشتر شده و در نتیجه بافت ساختمان‌ها در داخل روستا نظم بهتری پیدا می‌کند. یکی از موارد قابل اشاره پس از اجرای طرح هادی روستایی نظارت بر نحوه ساخت و سازهای جدید در روستاهاست. همانگونه که می‌دانیم روستائیان برای ایجاد مسکن جدید نیازمند اخذ پروانه ساخت هستند. هم اکنون اخذ پروانه ساختمانی نه تنها به عنوان مجوزی برای استفاده روستائیان از تسهیلات بانکی محسوب می شود بلکه برای گرفتن خدماتی مانند برق، گاز، آب، تلفن و غیره مورد نیاز می باشد. مهمتر از همه مجوز ساخت، امکان نظارت ادارات ذیربط بر رعایت کیفیت ساخت بنا و رعایت آئین نامه ۲۸۰۰ ساختمان را فراهم می‌کند . این امر ارتقاء تدریجی کیفیت ساخت و سازهای روستایی را به ویژه در مقابل حوادث غیر مترقبه فراهم می‌کند . ادارات نظارت کننده در مورد ساخت و ساز بخشداری و بنیاد مسکن می باشند. قابل ذکر است که به دلیل سابقه کم اجرای طرح هادی و تجربه اندک سازمان های ناظر بر ساخت و سازهای روستایی ، اعمال نظارت بر کیفیت ساخت وساز به شکل کامل انجام نمی‌گیرد.
دسترسی به خدمات
از دیگر اثرات اجرای طرح هادی روستایی دسترسی بهتر روستائیان به امکانات خدماتی در داخل روستاها می باشد.
اثرات بهداشت محیط
یکی از اثرات اجرایی مورد انتظار از طرح هادی روستایی تأثیر بر روی بهداشت محیط و وضعیت زیست محیطی روستاهاست. می‌توان گفت که مهمترین اثر بهداشت محیطی پس از اجرای طرح هادی ایجاد جوی های کناره خیابان‌های احداثی است که آب‌های سطحی را به بیرون از روستا هدایت می کنند. هرچند که روباز بودن این کانال‌ها به خصوص در فصل گرما ایجاد مشکل می‌کند، مع الوصف این کانال‌ها از انباشت و یا پخش شدن آب های سطحی و آلودگی های بیشتر در محیط روستا جلوگیری می‌کنند.
موانع ومحدودیت‌ها در اثر بخشی اجرای طرح های هادی روستایی
از دیدگاه مسئولین دست اندکار و شوراهای محلی، اجرای طرح هادی روستایی در وضعیت کنونی دارای نقیضه‌هایی است. اثر بخشی این طرحها کمتر از حد انتظار می باشد. موارد نقصی که در این طرح ها از دیدگاه مسئولان و اعضای شوراهای روستایی به آنها اشاره شده به ترتیب اهمیت به شرح زیر می باشد :
۱) کسر بودجه
۲) وجود نقص در شرح خدماتی فعلی طرح هادی
۳) همکاری کمتر مردم در زمان اجرای طرح و
۴) نقص در شیوه تهیه و اجرای طرح هادی توسط بنیاد مسکن
کمی بودجه باعث میشود که اجرای کامل طرح میسر نشده و دست یابی به همه اهداف مورد نظر ممکن نشود. اندک بودن بودجه اختصاص یافته برای اجرای طرح هادی نظر بالاتفاق مورد اشاره همه مسئولان و اعضای شوراهای اسلامی روستا بوده است. بودجه طرح اجرایی با توجه به اهداف صریح طرح هادی در اساسنامه بنیاد مسکن که به طور عمده شامل ایجاد زمینه توسعه و عمران در روستا ها، تأمین عادلانه امکانات، هدایت توسعه فیزیکی روستا و ایجاد تسهیلات لازم برای بهبود مسکن روستائیان می‌باشد، اندک است. بودجه اختصاص یافته فعلی به طور عمده به منظور احداث یک یا چند معبر اصلی و اعطای وام برای ساخت مسکن در روستاها می‌باشد. در حالی که اجرای کامل طرح معابر و فراهم کردن شرایط توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، توزیع عادلانه امکانات تولیدی ، رفاهی و اجتماعی و ارائه تسهیلات لازم برای بهبود مسکن و خدمات زیست محیطی به بودجه بیشتر و مشارکت دیگر سازمان ها و مردم نیاز دارد. با توجه به این که طرح هادی مهم ترین ابزار دخالت در سازمان دهی فعالیت‌های عمرانی، توسعه فیزیکی روستا و در نتیجه ارتقاء شرایط زیست در نواحی روستایی می‌باشد، در وضعیت موجود روح حاکم براین طرحها ارائه یک سری خدمات عمومی از جمله تسهیل ارتباطات و سازماندهی فعالیت‌های عمرانی و ساخت و ساز در روستاها می‌باشد. در حالی که به اعتقاد اکثر گروه‌های مورد مطالعه مسائل اقتصادی که از مهم ترین دلائل رشد و شکوفایی هر سکونتگاهی می‌باشد در این طرحها کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این امر موضوعی است که در جریان خدمات رسانی روستایی در طی دو دهه گذشته مشاهده شده است. یعنی علیرغم ارائه خدمات رسانی قابل ملاحظه به روستاها از قبیل راه سازی، برق رسانی، لوله کشی آب، ساختن درمانگاه، خدمات مخابراتی و .... هنوز مهاجرت‌های روستا به شهر در کشور ادامه دارد که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان انگیزه اصلی آنها اقتصادی است. مهمترین دلیل در همکاری کمتر مردم در اجرای طرح به خاطر مشارکت دادن کمتر آنها در فرایند تهیه طرح عنوان شده است. عدم آگاهی و شناخت لازم روستائیان از طرح هادی با نیازهای اصلی روستائیان به ویژه نیازهای اقتصادی و طولانی شدن زمان اجرای طرح از عوامل مهم کمی مشارکت بوده است. به اعتقاد تمامی اعضای شوراهای اسلامی روستاها هیچ گونه نظرخواهی در مرحله تهیه طرح صورت نمی گیرد ولی در مرحله اجرا مردم مشارکت داده می شوند که آن هم به طور عمده با هدف اخذ خود یاری از روستائیان ( به صورت مالی و یا نیروی انسانی ) در زمان اجرای طرح می باشد . یکی دیگر از موارد نقصی که در جریان بررس- های میدانی از طرحهای هادی توسط مشاورین می‌باشد توان تخصصی کیفیت پایین این طرحها به دلیل ناچیز بودن بودجه تعلق گرفته به تهیه این طرحها می‌باشد.
نتیجه گیری[ویرایش]
تهیه و اجرای طرح هادی روستایی از حدود دو دهه پیش به این طرف قدم اساسی در نظم دهی فضایی به فعالیت ها در روستاهای ایران می‌باشد. از اوایل دهه ۱۳۶۰ به این طرف و با گسترش ارائه خدمات عمومی به مناطق روستایی نظیر راه سازی ، برق رسانی، لوله کشی آب، ایجاد مراکز آموزشی، بهداشتی درمانی، مخابراتی و غیره و توسعه تدریجی برخی فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی لزوم دخالت در بافت کالبدی روستاها برای انتظام فعالیت‌ها احساس گردید. برای رفع این نیازتهیه و اجرای طرح هادی روستایی به عنوان ابزار نظم‌دهی در بافت کالبدی مورد استفاده قرار گرفته است . علیرغم کاستی ها موجود ، این طرح اقدام موثری در هدایت توسعه فیزیکی روستاها محسوب میشود. دراین مقاله سعی گردید اثرات کالبدی اجرایی این طرح ها بیشتر از دیدگاه ساکنان روستایی ( کسانی که اثرات اجرای طرح را شاهد هستند )، مسئولین تهیه و اجرا و مسئولین محلی مورد ارزیابی قرار گیرد. نتایج مهم حاصل از مقاله به شرح زیر می‌باشد:
v اجرای طرحهای هادی روستایی توانسته است به طور نسبی در افزایش علاقه‌مندی روستائیان به ادامه سکونت در روستاها موثر باشد .نمود این علاقه مندی را می‌توان در کاهش تمایل مردم به مهاجرت از روستا، امیدواری ساکنان روستا به آینده بهتر روستا، بهبود وضعیت معابر، تسهیل رفت و آمد، ساخت و ساز بیشتر مسکن، افزایش امکانات خدماتی و بهبود دسترسی به خدمات عمومی، بهبود نسبی بهداشت محیط مشاهده کرد که در حقیقت از مهمترین اثرات اجرای طرح های هادی روستایی در محدوده های مورد مطالعه بوده است .
v اجرای درست طرحهای هادی روستایی نه تنها می‌تواند به کاهش تفاوت‌های برخورداری از خدمات بین شهر و روستا کمک کند، بلکه با توجه به سخت تر شدن شرایط زندگی به ویژه در شهرهای بزرگ، روستاهای پرجمعیت می‌توانند به محل جذب بخشی از سرریز جمعیت شهرها به خصوص شهرهای بزرگ از جمله برای افراد بازنشسته تبدیل شود.
v یکی از اثرات کالبدی اجرای طرحهای هادی روستایی افزایش ساخت وساز، بازسازی و یا نوسازی واحدهای مسکونی در روستاها است. در جریان بازگشایی و یا تعریض معابر روستایی تعداد قابل ملاحظه ای از ساختمان‌ها به خاطر قرارگیری در مسیر طرح خیابان تخریب می‌شوند. با توجه به حمایتی که سازمان مجری ( بنیاد مسکن ) انجام می‌دهد معمولاً به تمام خانوارهایی که در مسیر طرح قرار می‌گیرند، وام مسکن کم بهره تعلق می‌گیرد. به همین خاطر پس از اجرای طرح، ساختمان‌های دو طرف معابر آسفالت شده با مصالح جدید و با دوام ساخته می‌شوند. این امر به تدریج نوسازی و ساخت بهتر مسکن در دیگر قسمت‌های روستا را موجب میشود.
v در حالی که بسیاری از شهرهای کنونی ما وارث خیلی از مشکلاتی هستند به ارث برده‌اند و اغلب حاصل روند توسعه بدون برنامه آنها در گذشته می‌باشد، اجرای صحیح و درست طرحهای‌های هادی روستایی می تواند در کاهش مشکلات آینده شهرها کمک نماید. با توجه به اینکه برخی از روستاهای دارای طرح هادی در آینده به نقاط شهری تبدیل خواهند شد، طرحهای هادی روستایی می‌تواند پایه برنامه‌ریزی نقاط شهری جدید در سال‌های آتی باشند.
v به نسبت طرحهای هادی تهیه شده تعداد اندکی از آنها به مرحله اجرا در می‌آید. به نظر می‌رسد دلیل این امر از یک طرف به خاطر کمبود برای اجرا ( بودجه کم و زمینه های محدود اجرایی ) و از طرف دیگر تعجیل در تهیه طرحها ( مثل هزینه اندک، سهولت تهیه و شرایط آسان تهیه طرح هادی ) باشد. هر چند که تهیه این طرحها در عین حال قدمی در راه شناخت بهتر روستاها می‌باشد، ولی عدم تناسب بین تعداد طرح های تهیه شده و طرحهای اجرا شده باعث میشود که تعداد زیادی از طرحها فرصت اجرا پیدا نکرده و یا با تأخیر زمانی زیاد اجرا شوند که در این صورت به دلیل نا به هنگام بودن اطلاعات آنها، نیاز به بازنگری دارند. از طرف دیگر تعجیل در تهیه طرحها سبب میشود که این طرحها با کیفیت پایینتری تهیه شوند. نتیجه آن مشکلاتی است که در زمان اجرا پیدا میشود. به نظر می‌رسد بهتر این است که به جای تهیه تعداد زیادی طرح هادی که بسیاری از آنها حداقل در فرصت زمانی لازم فرصت اجرا پیدا نمی‌کنند ، منابع مالی موجود برای تهیه تعداد کمتری از طرحها ولی با کیفیت بالاتری به کار گرفته شود که در حین اجرا نیز مشکلات اجرایی کمتر داشته باشند.
منابع و مآخذ[ویرایش]
احمدی، م. (۱۳۸۹). بررسی تاثیر برنامه کالبدی بر توسعه بهینه سکونتگاههای روستایی. اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستا، تهران ۱۳۸۹. ص ۶.
عنابستانی، ع. ا. (۱۳۸۸). ارزیابی اثرات کالبدي اجراي طرحهاي هادي سکونتگاههای روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی. اولین همایش سکونتگاههای روستایی مسکن و بافت، تهران ۶.
عظیمی، ن. و جمشیدیان، م. ( ۱۳۸۴). بررسی اثرات کالبدي اجراي طرح¬هاي هادي روستایی مطالعه موردی غرب گیلان. نشریه هنرهاي زیبا، شماره ۲۲، ۱۰.
سلیمی، افشین(۱۳۸۵) طرح هادی روستایی( طرح کالبد روستا). مجله معماری و شهرسازی دانشگاه تهران.
حسامیان ، ف. و دیگران (۱۳۶۳) ،" شهر نشینی در ایران، موسسه انتشارات آگاه.
دفتر تحقیقات و برنامه ریزی (۱۳۸۲ ) ،" ارزیابی طرح های هادی روستایی، دفتر معاونت عمران روستایی، دفتر مرکزی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران.
شارع پور ، محمود (۱۳۷۰) ،" بررسی اثرات اقتصادی – اجتماعی ، اجرای طرح های بهسازی در روستا های استان آذربایجان شرقی ( پایان نامه کارشناسی ارشد ، به راهنمایی مصطفی ازکیا ) ، دانشگاه تهران .
موسوي قهدريجاني، م.۱۳۷۴ ارزشيابي اثرات اجتماعي طرح هاي بهسازي روستايي در استان اصفهان، پايان نامه
كارشناسي ارشد علوم اجتماعي، استاد راهنما، دكتر فرامرز رفيع پور دانشگاه شهيد بهشتي، ۱۳۷۴
وثوقی منصور (۱۳۶۷ ) ، " گزارش بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح های بهسازی در استان همدان ، وزارت جهادسازندگی ، تهران .
Ahmadi, M. R. (۱۹۹۵). Rural Planning on the Basis of Rural Development Centers. Dessertation for Master Degree. Univerity of Tehran.
Papoli Yazdi, M. H. and M. A. Ebrahimi (۲۰۰۲). Rural Development Theories. Tehran: Samt Publications
Peet, F(۲۰۰۹) Rural geography, london
