عملی کردن جهاد اقتصادی در راستای توانمند سازی زنان روستایی
جهاد سازندگی به عنوان نهادی جوشیده از بطن انقلاب اسلامی و نیز مجموعه ای که به دست بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بنیاد نهاده شده همگام با تحولات اجتماعی کشور در عرصه های گوناگون حضوری چشمگیر داشته است جهاد علاوه بر حضور تعیین کننده و همه جانبه در دفاع مقدس ، در دوران پر فراز و نشیب سازندگی میهن اسلامی نیز حضوری فعال موثر و پویا داشته و همواره کوشیده است تا با بهره گیری از توان تخصصی اندیشمندان ، صاحبنظران و کارشناسان و نیز با فراهم آوردن زمینه حضور فعال و مشارکت همه اقشار روستایی جامعه در برنامه های توسعه در راه ساختن ایرانی آباد و سر بلند و مستقل گام بردارد و به تعبیر رئیس جمهور محترم به جوانی ۲۰ ساله ،هوشمند ، برومند ، توانا و دلسوز که از کوره تجربه های ارجمند گذشته سر بلند بیرون آمده تبدیل شده است و می تواند بیش از هر زمان دیگری بخش کشاورزی کشور و ساختارهای دیگری را که بدان می پیوندد متحول کند و مسئولیتهای جدیدی رادر این بخش پذیرا شود. و با تجهیز امکانات و و بهره گیری از توان تخصصی نیروی متعهد و وفادار به آرمان های انقلاب اسلامی ، می تواند در راه استقلال کشور گام هایی موثر و سازنده بردارد.
نامگذاری امسال با نام سال جهاد اقتصادی ، شروع یک قدم بزرگ و سال مشارکت همه مردم در رشد وتوسعه اقتصادی جامعه با هدف رفاه و آسایش مردم عزیز می باشد و نظر به اینکه زنان عضو جدا نشدنی از جامعه هستند ویکی از ابعاد مهم در جهاد اقتصادی بحث مدیریتی و فرهنگی است این ابعاد در حوزه زنان بسیار قابل توجه واثر بخش می باشد طوری که در بحث هدفمندی یارانه ها به اقتصاد خانواده مدیریت می کنند و در سال جهاد اقتصادی زنان ما می توانند با افزایش بهره وری وکنترل درست مصرف کردن و کم کردن هزینه ها اقتصاد خانواده را بهبود بخشند و از طریق تولیدات در داخل منزل به بهبود اقتصاد خانواده کمک کنند ضمن اینکه زنان ما از حضور در عرصه های اثر گذار فرهنگی ورزشی اجتماعی نباید غافل شوند.
کارآفرینی موتور توسعه انسانی وتوسعه اقتصادی کشورها معرفی شده است و کاربردی ترین روش مبارزه با بیکاری می باشد. ضرورت پرداختن به موضوعات مورد نياز زنان توليد كننده در بخش كشاورزي و ايجاد زمينه هاي اشتغال براي آنان غير قابل انكار است. اجراي پروژه با مشاركت كامل بهره برداران انجام مي گيرد و بدين وسيله زنان توليد كننده روستايي قادر خواهند بود تا اولويتها را شناخته و بر اساس آموزشهاي ارائه شده در افزايش كميت و كيفيت توليد موثر باشند.
سياستهاي كلي[ویرایش]
۱-ارتقاي سطح توانمندي اقتصادي و اجتماعي زنان و دختران روستايي
۲-نهادينه نمودن مشاركت زنان روستايي در راستاي فعاليتهاي مختلف بخش كشاورزي و توسعه روستايي
۳-توجه ويژه به زنان آسيب پذير روستايي و عشايري ( با اولويت زنان سرپرست خانوار )
امام خمینی(ره):
امروز زنان در جمهوری اسلامی ، همدوش مردان در تلاش سازندگی خود و کشور هستند.
نقش زنان در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی[ویرایش]
با افزایش مداوم جمعیت دنیا ، نیاز به مواد غذایی ، روز به روز با سرعت شگرفی افزایش می یابد . افزایش تولید محصولات کشاورزی در بسیاری از نقاط جهان امکان پذیر نیست ، لذا اتخاذ سیاستها و خط مشی هایی مبتنی بر کاهش ضایعات محصولات کشاورزی امری اجتناب ناپذیر است . یکی از این راهبردها ، آموزش زنان روستایی می باشد که با توجه به گستره نقش های آنان بنظر می رسد در دراز مدت مثمر ثمر باشد . فعالیت زنان بعنوان نهاده ای در تصمیم گیری کشاورزی ، اساسی به نظر می رسد و زنان ، سرپرستی بیش از یک سوم از خانوارهای روستایی را در کشورهای در حال توسعه برعهده دارند . لذا ضروری است که ارتباط بهتر ترویج و آموزش با آنان مورد توجه قرار گیرد ، چرا که تا به حال ، کانون بیشتر فعالیت های آموزشی – ترویجی ، مردان بوده اند و توجه کمتری به زنان شده است و این مسئله ، اثرات زیانباری را در توسعه کشاورزی و روستایی کشورهای در حال توسعه داشته است.
اهمیت ضایعات کشاورزی[ویرایش]
همه ساله در کشور ما ، بدلایل متعددی من جمله ؛ فقدان دانش و مهارت کافی کشاورزی ، عدم آموزش مناسب برای بهره برداران ، نارسایی های موجود در سیستم نگهداری ، تبدیل و توزیع و ... مقداری از محصولات کشاورزی ضایع و اتلاف می شود . براساس آمارهای منتشر شده از وزارت جهاد کشاورزی ، متوسط ضایعات محصولات کشاورزی حدود ۳۰ درصد از تولید است که از میزان متعارف در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز بیشتر است ، بطوریکه از ۶۰ میلیون تن تولید سالیانه محصولات کشاورزی در کشور به ارزش ۱۵ میلیارد دلار حدود ۲۰ میلیون تن به ارزش ۵ میلیارد دلار در سال ضایع می شود
بررسی ها نشان می دهد که حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد جمعیت کشور از نظر میزان مصرف انرژی ، پروتئین ها و ویتامین ها آسیب پذیر هستند و از عوارض مختلف ناشی از سوء تغذیه رنج می برند . با جلوگیری از رقم ۳۰ درصد ضایعات محصولات و فرآورده های کشاورزی در کشور می توان بخش عظیمی از نیازهای غذایی آنها را تامین کرد .
عوامل ایجاد ضایعات محصولات کشاورزی[ویرایش]
پیش بینی مقدار ضایعات محصولات مشکل است زیرا عوامل اصلی تولید ضایعات مربوط به آسیب های فیزیکی که در سه مرحله پیش از برداشت ، برداشت و پس از آن رخ می دهد ولی بخش عمده ضایعات مربوط به مراحل برداشت و پس از آن ( تا مرحله مصرف ) می باشد که دلایل اصلی تولید بهره ورترین و کارآمدترین عناصر کلیدی در هر روستا ، زنان روستایی هستند که عهده دار امر تولید در روستا می باشند . در روستا در نقاطی که کار هست ، زن روستایی هم حضور دارد . تقریبا می توان گفت زنان نیمی از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده اند و نقش حیاتی را در تغییرات اجتماعی و اقتصادی ایفا می کنند . برآوردها حاکی از آن است که زنان نقش مهمی از نیروی کار کشاورزی را در کشورهای در حال توسعه تشکیل می دهند . زنان روستایی به فعالیت های مختلفی اشتغال دارند و اکثرا وقت آزاد آنها بسیار محدود است اما آنچه که دردآور است این است که هیچ کنترلی بر زندگی ، منابع تولیدی ، درآمد و کار خود ندارند . در حال حاضر نکته مهمی که مورد نظر و پذیرش سازمان ملل می باشد و در آمار و ارقام جهانی نیز مطرح است ، نقش مهم زنان روستایی در کشورهای آسیایی در فعالیت های روزمره و آینده روستا است و این در حالی است که متاسفانه با وجود این نقش مهم ، آنان از لحاظ میزان بهره مندی از امکانات از جایگاه مناسبی بر خوردار نیستند
وضعیت نه چندان مطلوب زنان روستایی در ایران و جهان ، زاییده عوامل بسیاری است . عدم شناخت کافی از زن و جایگاه او در جامعه و نیازهای گوناگون وی توجه به نوع وظایفی که عهده دار است ، یکی از این عوامل است . نتایج زیانبار این عدم توجه و شناخت در فرآیند آموزش های غیر رسمی این گروه بیشتر مشهود است . چرا که ماهیت آموزش های ترویجی براساس نیازهایی که خود فرد احساس می کند پی ریزی شده و ترویج می کوشد فرد را در رسیدن به امیال و آرزوهایی که دارد یاری دهد
ضرورت آموزش زنان روستایی[ویرایش]
تحول تکامل و تعالی انسان ها مستلزم پرورش معنوی و آموزش مستمر آنان در زمینه های علمی، فنی وحرفه ای است و این امر رمز پیشرفت مدنیت در جوامع بشری در طول تاریخ بوده و خواهد بود، آموزش از منابع حیاتی توسعه است که به منظور توانمندسازی هر انسانی باید در دسترس او باشد. مطالعات گویای وضعیت اسفبار عدم دسترسی زنان و دختران به آموزش است. در مقام مقایسه نسبی اعضای جوامع شهری با اعضای جوامع روستایی در ایران، شهرنشینان با استفاده از امکانات آموزشی و منابع اطلاعاتی در دسترس خود، از مواهب آموزشی وپرورشی بیشتری بر خوردارند و نیز، در حالی که روستانشینان به مقدار کمتری به این امکانات و منابع دسترسی دارند، زنان روستایی، در مقام مقایسه با مردان همین جوامع، باز هم به مقدار خیلی کمتراز مواهب برنامه های آموزشی و پرورشی در کل جامعه برخوردار بوده و هستند. بدین جهت می توان زنان روستایی را بعلت عدم دسترسی به منابع اطلاعات و امکانات آموزشی، بعنوان مستضعف ترین اقشار جامعه بزرگ ایران قلمداد کرد
نیاز شدید والدین به نیروی کار دختران، عدم دسترسی کارشناسان و برنامه ریزان آموزشی، عدم
وجود مکان های مناسب برای آموزش، وجود کلاس های مختلط و تعصب روستاییان بر این مساله، هزینه بالای تحصیل، وجود برخی سنن و اعتقادات اجتماعی وفرهنگی در مورد زنان و دختران، ازدواج زود هنگام از جمله مهمترین موانعی هستند که منجر به عدم دسترسی زنان و دختران روستایی به آموزش می شوند . در نهایت می توان گفت، از ۳۴ تا ۳۵ میلیون زن روستایی، درصد زیادی از آنها از فقدان یا کمبود فرصت های مناسب جهت دستیابی به آموزش، استخدام وخدمات اجتماعی در رنج هستند .
از سوی دیگر ، یکی از منابعی که افراد را از فقر می رهاند و آنها را توانمند می سازد، اطلاعات ودانش است . کسب دانش توانمندی است در حالیکه فقدان آن ناتوانی است. ظرفیت سازی و تولید دانش نوین از یک سو و نیز بازیابی و ارتقاء دانش سنتی هم یکی ازمهمترین عوامل به منظور توسعه جوامع انسانی محسوب می گردد. بنابراین تولید، اشاعه و کاربرد اطلاعات و دانش به شکل قابل جذب و استفاده هدف مند و موثر از آن جوهره ای برای آغاز فرایند تغییر در زنان روستایی می باشد. این در حالی است که در طول تاریخ زنان روستایی در جریانات و محاسبات محسوب نگردیده اند. از سوی دیگر این قشر به دلایل فرهنگی و اجتماعی نیز فاقد دسترسی به اطلاعات و دانش بوده اند. چنین شرایطی زمینه نابرابری را برای توانمند سازی زنان روستایی در مقایسه با مردان بوجود آورده است.
بنابراین سرمایه گذاری در آموزش زنان روستایی منجر به افزایش درآمد خانواده و رفاه کلیه اعضای خانواده و به تبع آن توسعه کلی در جامعه خواهد شد. در نتیجه، استراتژی هایی که منجر به افزایش مشارکت زنان در تمام سطوح آموزشی و اطلاعاتی می شود، ظرفیت ها و قابلیت های انسانی در سطح ملی را افزایش خواهد داد و به بالا رفتن استانداردهای زندگی کمک می کند از اهمیت بسزایی برخوردار هستند.
کمک به زنان در دسترس به خدمات ترویج باید با پیشرفت های عینی و ملموس برای زنان روستایی همراه باشد و باعث افزایش بهره وری و بازدهی بخش کشاورزی و بهبود امنیت غذایی ملی از طریق افزایش تولید برای عرضه به بازار باشد .
مسایل مطرح شده از یک سو و وجود ضایعات و کاهش بهره وری در کشاورزی از طرف دیگر ضرورت آموزش را برای کشاورزان زن دو چندان نموده است .
نتیجه گیری و پیشنهادها[ویرایش]
توسعه کشاورزی لازمه استقلال سیاسی – اقتصادی یک ملت است و اهرم های متنوع این توسعه نیازمند برنامه ریزی عقلایی است. زنان روستایی از اهرم های قدرتمند توسعه این بخش هستند. بحث موقعیت و نقش زنان روستایی در توسعه روستایی کشاورزی به اهمیت آموزش آنان مقوله ای جدید نیست و به کرات هرکدام از اندیشمندان حوزه آموزش و توسعه روستایی و کشاورزی به اهمیت این موضوع پرداخته اند، هر چند که زنان روستایی جایگاه واقعی خود را در این عرصه نیافته اند، اما آموزش زنان روستایی، بسیار حائز اهمیت است. آموزش زنان روستایی که تا دیروز سرلوحه شعار توسعه منابع انسانی قرار داشت امروز بار دیگر باب صحبت متخصصان روستایی شده است، بطوریکه اظهار می شود که اگر ما به یک مرد آموزش بدهیم. تنها به یک نفر آموزش داده ایم، اما اگر به یک زن آموزش بدهیم به یک خانواده آموزش داده ایم. اهمیت آموزش زنان روستایی بعلت نقش های گسترده ای که در روستا ایفاء می کنند و با این اعتقاد که آنان جایگاه والایی در توسعه روستایی و کشاورزی دارند در موضوعاتی مانند کاهش ضایعات محصولات کشاورزی جلوه عملی به خود می گیرد. امید است که برنامه ریزان توسعه روستایی و کشاورزی ونهادهای اجرایی در تدوین و گزینش راهبردهای مناسب جهت کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و در مرحله بعدی جهت جلوگیری از ایجاد ضایعات کشاورزی بر نقش کلیدی زنان روستایی توجه ویژه ای را مبذول دارند.
در همین راستا پیشنهاد می شود که :
با توجه به پایین بودن نرخ سواد در بین زنان روستایی و عدم دسترسی به منابع اطلاعاتی، پیشنهاد میگردد، دوره های آموزشی در ارتباط با کاهش ضایعات محصولات کشاورزی جهت آموزش زنان روستایی اجرا گردد .
توصیه می گردد از مروجان و آموزشگران زن روستایی جهت برگزاری این دوره ها و انتقال دانش کشاورزی به زنان روستایی استفاده گردد .
جهت بهره برداری بهتر از برنامه های آموزشی، اینگونه برنامه ها به زبان محلی در مراکز استان ها تهیه شود و مورد استفاده قرار بگیرند .
با توجه به اهمیت کاهش ضایعات کشاورزی و نقشی که در امنیت غذایی ایفاء می کنند، توصیه می گردد در مجموعه جهاد کشاورزی، تشکیلات مشخصی جهت برنامه ریزی و اجرای برنامه های آموزشی برای زنان روستایی جهت کاهش و جلوگیری از ضایعات کشاورزی در نظر گرفته شود .
رویکرد های جهاد کشاورزی[ویرایش]
۱- توجه به اقشار فقیر روستایی
۲- توجه به زیر ساخت های روستایی
۳- توجه به توسعه روستایی
۱_ رویکرد فقر زدایی جهاد کشاورزی
جهاد کشاورزی با انجام پروژه های روستایی به سمت فقرای روستایی و تولید کنندگان خرد رفته است . این نهاد به طور نسبی در اکثر پروژه ها به دنبال فقرزدایی بوده و تاکید خاصی بر بی زمینان ، کم زمینان ، خرده مالکان و گروه های درامدی ضعیف تر داشته است و بیشتر فعالیت های ان مشارکتی و مردمی بوده است و فعالیت های جهاد عمدتا در خصوص کاهش فقر و ایجاد شرایط مناسب برای اجرای برنامه های ضد فقر بوده است .
که برخی علل فقر را به دو دسته اقتصادی و اجتماعی تقسیم کرده اند :
علل اقتصادی فقر را ناشی از وجود بحران های اقتصادی، سیاستهای اقتصادی داخلی و اجرای برنامه های تعدیل می دانند زیرا اجرای این برنامه ها باعث کاهش درامد ، افزایش نابرابری ، بیکاری ، کاهش در پوشش نیازهای اساسی و خدمات اجتماعی می شود که هر کدام به طور مستقیم در میزان فقر موثر است .علل اجتماعی عمدتا شامل رشد جمعیت و مهاجرت است . این دو پدیده به شدت می تواند یک جامعه را دچار فقر کند.اگر برای روستائیان شرایط برای زندگی و اشتغال وجود نداشته باشد به ناچار دست به مهاجرت می زنند.
و مهمترین اهداف جهاد در زمینه فقر زدایی و توجه به اقشار آسیب پذیر روستایی عبارت است از :
- محرومیت زدایی و ارائه خدمات و امکانات رفاهی بهداشتی و آموزشی به روستائیان
- ایجاد اشتغال دائم و فصلی برای روستائیان کشور
- کاهش مهاجرت بی رویه روستائیان به شهرها
- ایجاد فرصت های شغلی جدید در مناطق روستائی با تاکید بر اقشار آسیب پذیر
- توجه به تولید کنندگان خرد روستایی، افراد بی زمین ، کم زمین ، خرده مالک ، گروه کم درامد
۲_ توجه به زیر ساخت ها و توسعه روستایی
وزارت جهاد با ارائه خدمات زیر بنایی در روستاها که از ویژگی برنامه های عمرانی دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می شود. در کاهش فقر و رفع محرومیت روستایی نقش موثری را ایفا کرده است این فعالیتها شامل راه سازی تامین آب آشامیدنی بهداشتی ، بهسازی محیط روستا و صنایع روستا پیش شرط و لازمه اجرای هر گونه سیاست ضد فقر ایجاد زیر ساخت هاو فعالیت های اساسی است و مجموع فعالیتهای جهاد بیانگر کوشش بیوقفه در این خصوص و افزایش چشمگیر برخورداری روستائیان از خدمات زیر بنایی و اساسی است و در حوزه صنایع روستایی با هدف اشتغالزایی و افزایش درامددر مناطق روستایی کشور فعالیتهای چشمگیری و موثری انجام شده و زمینه رشد و توسعه اشتغال مولد را در این مناطق فراهم آورده است .
برخی از مهمترین این ضرورت ها عبارت از:
روند رو به کاهش جمعیت روستایی و تخلیه سریع روستاها( سهم جمعیت روستایی کشور از۶/۶۸درصد در سال ۱۳۳۵ به۳/۳۸ درصد در سال ۱۳۷۵ تقلیل یافته است)؛
مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرهای بزرگ وافزایش دامنه مسائل و مشکلات شهری؛
مهاجرت نیروهای فعال روستایی و کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی و دامی و رها شدن ظرفیت های بالقوه در مناطق روستایی؛
توجه به روستا به عنوان محور تولید کشاورزی و پشتوانه برای ایجاد امنیت غذایی در کشور؛
توجه به روستا به عنوان تامین کننده مواد اولیه صنایع وابسته به بخش کشاورزی؛
امکان ایجاد فرصت های شغلی مناسب در روستا نسبت به شهر بیشتر ونیز کم هزینه تر است؛
تحقق عدالت احتماعی در جامعه و توازن در ارائه خدمات وامکانات مورد نیاز بین شهر و روستا( کاهش شکاف عمیق بین شهر وروستا).
ضرورت توجه به اعتبارات توسعه کشاورزی[ویرایش]
یکی از راه حل های رفع مشکل مالی کشاورزان، اعطای اعتبارات کوچک است که نقش مهمی در تمرکز وجهت دهی به سزمایه های اندک روستاییان و ایجاد روحیه مشارکت وکار گروهی دارد .
با عنایت به اعتبارات توسعه روستایی با توسعه کشاورزی و نقش اعتبارات خرد در تحقق این دو،ضرورت توجه به اعتبارات خرد در فرایند توسعه روستایی و کشاورزی بیش از پیش روشن می شود. در این باره همچنین سایر ضرورت ها را می توان از دید گاه برنامه ریزان و سیاستمداران به شرح زیر مطرح ساخت:
خدمات اعتباری خرد عنصر کلیدی در راهبردهای کاهش فقراست.
این اعتبارات راهی برای رهایی از دام واسطه ها، افزایش مشارکت و دسترسی به فرصتهای برابر به شمار می رود.
اعتبارات خرد روش کارامدی برای توانمند سازی، به ویژه توانمند سازی زنان روستایی، است که کمتر به منابع اعتباری توسعه دسترسی دارند.
این اعتبارات یکپارچه ساختن بازارهای روستایی و افزایش قدرت کشاورزان روستایی را سبب می شود.
اعتبارات خرد زمینه ساز پس انداز و توسعه به شمار می رود.
تامین اعتبارات خرد برای روستاییان فقیر از قبیل زنان،کشاورزان خرده پاو... منجر به افزایش درآمد بهبود بهره وری و موفقیت در کاهش فقر در جامعه روستایی می شود.
اشتغال زایی در مناطق روستایی از مهم ترین چالش های توسعه روستایی است که تاثیر زیادی در توسعه پایدار دارد بررسی اعطای گروهی اعتبارات خرد در منطقه نشان دهنده کارایی بالای آن است و توسعه زمینه اشتغال تاثیر زیادی در درآمد زایی و پس انداز و افزایش تولید در واحد سطح و افزایش تولید به ازای نیروی کار فعال در مزارع دارد.
مشکلات عدم پایداری اقتصادی و وجود معضلات در نقاط روستایی[ویرایش]
- سطح پایین آموزش و مهارت های حرفه ای که موجب پایین بودن بازدهی در تولید می شود
- محدودیت در اجرای فرصت های شغلی با توجه به محدودیت منابع در مناطق روستایی
- ساختار سنتی که مانع اصلی افزایش بهره وری منابع است
- برخورداری از یارانه های دولتی
- غالب بودن نظام کشاورزی معیشتی
- نرخ بالای رشد جمعیت
- فقر و درامد سرانه اندک
موارد بالا باعث تفکر بیشتر روی موضوع توسعه روستایی می شود.
تبيين وتحليل وضع موجود[ویرایش]
مرحله اول - تبيين ميزان برخورداري نسبي استان براساس شاخصهاي كمي توسعه :
۱) بازنگري در شاخصهاي توسعه برنامه چهارم وتدوين شاخصهاي برنامه پنجم توسعه استان
۲) تعيين مقادير شاخصهاي برنامه پنجم توسعه استان در سال ۸۹-۱۳۸۸( وضع موجود شاخصها)
۳) تعيين الزامات ارتقاي شاخصهاي توسعه ومقادير شاخصها براساس الزامات ( وضع مطلوب شاخصها )
۴) محاسبه نسبت شاخص وضع موجود استان به شاخص وضع مطلوب ( درصد )
۵) رتبه بندي شاخصها از بالاترين درصد تحقق الزامها به كمترين درصد تحقق
مرحله دوم – تعيين نقاط قوت ، ضعف ، فرصتها و تهديدهاي توسعه استان :
۱) شناسايي عوامل راهبردي توسعه استان به تفكيك دستگاه هاي اجرايي ( قوتها – ضعفها – فرصتها وتهديدهاي توسعه)
۲) تطبيق عوامل راهبردي شناسايي شده با مباني نظري تحليل استراتژيك
تعيين راهبردها واقدامات اولويت دار توسعه استان :
۱) تعيين راهبردها واقدامات اولويت دار توسعه
۳) استخراج راهبردهاي توسعه استان در چهار زمينه فرهنگي ، اجتماعي ، زيربنايي و توليدي براساس اولويت بندي راهبردهاي توسعه فصول مرتبط ودرج اقدامات اولويت دار مرتبط با آنها
منابع[ویرایش]
فصل نامه آموزشی-پژوهشی تعاون وروستا سال دوم شماره۲و۳-بهار وتابستان ۸۹
فصل نامه علمی-پژوهشی اقتصاد کشاورزی وتوسعه سال ۱۵- زمستان ۸۶
فصل نامه آموزشی-پژوهشی روستا وتوسعه سال نهم شماره۴-زمستان ۸۵
فصل نامه آموزشی-پژوهشی اقتصاد کشاورزی وتوسعه سال چهاردهم-زمستان ۸۵
فصل نامه آموزشی-پژوهشی روستا وتوسعه سال شانزدهم –تابستان ۸۷
فصل نامه آموزشی-پژوهشی روستا وتوسعه سال شانزدهم-زمستان ۸۷
نقش جهاد سازندگی در بخش کشاورزی وتوسعه روستایی- مرکز تحقیقات وبررسی مسائل روستایی
گزیده قوانین ومقررات محیط زیست-تدوین غلامرضا معتمدی- حجت خادمی
محبوبی ، محمدرضا ، مشارکت اجتماعی زنان ، معاونت ترویج و مشارکت مردمی ، جهاد سازندگی ، ۱۳۷۳ .
طالب ، دکتر مهدی ، نقش زنان روستایی در اقتصاد ایران و مقایسه آن با کشور ژاپن .
زنان در توسعه کشاورزی ، انتشارات فائو ، نشر جهاد سازندگی ، ۱۳۷۵ .
مجله صالحین روستا ، شماره ۱۳۱ .
سالنامه آماری ایران ، ۱۳۷۴ ، مرکز آمار ایران ، سازمان برنامه و بودجه .
نویسنده: زهرا امیری
