مریوان
مريوان استان
کردستانپیشینه و وجه تسمیه[ویرایش]
در كتاب حدیقه ناصری نوشته میرزا شكرالله سنندجی آمده است كه در سال ۱۲۸۱هجری شمسی یعنی حدود ۱۰۲ سال پیش در زمان حكومت سلسله قاجاریه ، به امر ناصر الدین شاه در دو هزار قدمی دریاچه زریوار (زریبار )قلعه نظامی بسیار مستحكمی ساخته شد . یك سال بعد به امر حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصر الدین شاه بر وسعت آن افزوده شد . این قلعه نظامی به نام ً قلعه شاه آباد ً موسوم گردید . در كنار قلعه نظامی و به دستور فرهاد میرزا قصبه ای احداث گردید و چند خانوار از طوایف و سادات به آنجا كوچ كردند كه برای آسایش و بهداشت مردم و نظامیان مستقر در قلعه دستور داد یك باب حمام و یك باب مسجد در كنار همدیگر بنا نمایند . برای تامین آب آشامیدنی مردم ، حمام و مسجد و قلعه نظامی از دره ای كه در شمال شهر فعلی مریوان و قریه دار سیران (یكی از روستاهای قدیمی مریوان كه از دوران زندیه آباد بوده و هم اكنون یكی از محلات شهر مریوان می باشد ) و در دامنه كوه ًفیلقوس ً (فه یله قوس ) قرار دارد چند رشته قنات ایجاد كردند و آب جاری این قناتها به داخل یك حوض نسبتاً بزرگ می ریخت و به سه شعبه تقسیم می گردید .
دو شعبه برای حمام و مسجد و یك شعبه برای قلعه نظامی در نظر گرفته شد . مردم نیز از آب حوض استفاده می كردند . دره مذكور از همان تاریخ تا كنون به دره فرهاد (دول فرهاد ) مشهور است . بهر حال پس از انقراض سلسله قاجاریه و روی كار آمدن سلسله پهلوی نام قلعه شاه آباد ً به ً دژ شاهپور ً مبدل گشت (غریبی، ابراهیم ،۱۳۷۸) . احداث این قلعه مسجد و حمام و قنات مبنای شهر فعلی مریوان می باشد . با توجه به این جستار كوتاه می توان گفت در واقع مریوان اسم شهر روستا یا مكان خاصی نبوده بلكه به منطقه حاصلخیز و نسبتاً وسیعی اطلاق می شده است . این منطقه همواره از اهمیت استراتژیك ویژه برخوردار بوده است . همجواری با كشور عراق ، ترددها ، و تحركات نیروهای نظامی دو كشور، حاصلخیزی ، وفور آب و محصولات كشاورزی و نیز وجود دریاچه آب شیرین باعث توجه حكمرانان و سلاطین شده است .
در بررسی متون تاریخی می توان شاهد درگیریها و تاخت و تاز های متعدد و لشكر كشی های آنها در دشت مریوان بود . وجود قلاع متعدد و مستحكم نشان دهنده همین موضوع است . یكی از این قلعه ها كه بعداً به قلعه مریوان (قه لای مریوان ) معروف گشت ، قلعه هلو خان (قه لای هه لوخان ) است كه جزء چهار قلعه مشهور ی است كه در زمان حكمرانی اردلانها بر كردستانات در دوره صفویه بر روی كوهی كه مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلی مریوان می باشد ساخته شد . بعد ها د ركنار این قلعه ، به دستور امیر حمزه بابان ( بابانها از طوایف و حكمرانان كرد می باشند) مسجدی با آجرهای قرمز رنگ ساختند كه به مسجد سرخ (مزگه وته سوره) مشهور شد . آثار این مسجد ، قلعه زندان ، آب انبار و مدفن امام مسجد (شیخ احمد ابن الا نبار النعیمی ) هنوز بر جاست. در این مسجد بزرگانی همچون ملا ابوبكر مصنف چوری به تدریس پرداختند . از آنجا كه منطقه مریوان غالباً محل تاخت و تاز بوده این قلعه ، مسجد و سایر اماكن آن همیشه توسط مهاجمان تخریب و بعداً اصلاح و مرمت می شد . تا اینكه به دستور شاه صفی كلاً تخریب گردید .
تا قبل از احداث قلعه شاه آباد ( دژشاهپور ) در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی در زمان قاجاریه ، باستثنای قریه دارسیران (یكی از محلات فعلی شهر مریوان) تقربیاً محل فعلی شهر مریوان خالی از سكنه و پوشیده از درختان جنگلی بوده است و تنها بعد از سال ۱۲۸۱ هجری بود كه با احداث قلعه ، مسجد ، حمام و مهاجرت تعدادی از طوایف كرد و ایجاد بناهای مسكونی و انجام امور زراعی و باغی ، ساكنین توانستند بصورت دایمی در این مكان بمانند و كم كم خدمات دولتی مانند مرز بانی ، پست ، مدرسه و شهرداری گسترش یافت . بعنوان مثال در سال ۱۳۳۴ برای اولین بار در شهر مریوان با اعتبارات دولتی دبستان و دبیرستان فرخی احداث گردید . دو سال بعد شهرداری و در سال ۱۳۳۸ دو حلقه چاه آب حفر و در سال ۱۳۳۹ موتورهای پمپاژ آب نصب گردید و در سال ۱۳۴۰ اولین موتور برق در مریوان به كار افتاد . د رهر حال مریوان د ر۵۰ سال گذشته دهی كوچك با چهار خیابان خاكی و تعدادی مغازه بود . تنها جاده مواصلاتی جاده قدیمی و خاكی گاران (در محور سنندج ـ مریوان ) بود . تقریباً با توسعه این جاده و امكان تردد خودروهای مسافركشی و باری و خروج و ورود كالا بود كه مریوان مورد توجه قرار گرفت (غریبی ، ابراهیم ، ۱۳۷۸).
در باره وجه تسمیه مریوان گفته اند مریوان دراصل مرویان بوده است . چون این منطقه دارای محصولات جنگلی مانند مازوج ، كتیرا و گز درختی بوده و عدای برای تجارت این قبیل محصولات به این منطقه آمده كه گویا اهل ًمروً بوده اند و در همین محل ساكن شده اند. لذا ، این منطقه را ً مرویان ً خوانده كه به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا كرده است . نیز گفته اند چون دریاچه (زریبار ) باتلاقی بوده و در نتیجه انواع مرغان آبی مهاجر در فصول مختلف به منطقه كوچ كرده اند و در زبان كردی به مرغابی ً مراوی ً گفته می شود لذا منطقه بنامً مراویان ً (جای مرغابی ) موسوم گردید كه در نتیجه گذشت زمان به مریوان تغییر یافته است . همچنین آمده است عده ای از مراوانیان پس از شكست و انقراض حكومت اموی در بغداد گریخته و در این محل سكنی گزیدند . لذا این منطقه را ًمروانیان ً نام نهادند كه بر اثر مرور زمان به مریوان تغییر یافته است . اما نقل است كه در متون قدیمی مریوان را "مهروان" متشكل از دو واژه ًمهر ً و "وان ً به معنی "جایگاه مهر" نوشته اند . بعضی دیگر مریوان را به مروان به حكم عرب منسوب می دانند(سازمان ملی جوانان ،۱۳۸۰ ). در هر حال، در گذشته هنگام صدور قبالجات و ذكر محل تولد در موقع صدور شناسنامه از دو كلمه ً مهروان ً و ً دژشاهپور ً استفاده شده است .
موقعیت جغرافیایی[ویرایش]
شهرستان مریوان با طول و عرض جغرافیایی بین ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه تا ۲ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۴۵ درجه و ۵۸ دقیقه طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ از شمال به شهرستان سقز، از شرق به شهرستان سنندج و دیواندره و از جنوب‌شرقی به شهرستان سروآباد و از غرب و شمال غربی به خاك عراق محدود است.
جمعیت[ویرایش]
شهرستان مریوان از جمله شهرستانهایی در استان كردستان است كه در دهه‌ی ۶۰ به دلیل جنگ تحمیلی و حوادث ناشی از آن و در دهه‌ی ۷۰ به دلیل دستیابی و خرید و فروش كالاهای خارجی و داخلی و دایر شدن بازارچه مرزی، تغییرات جمعیتی چشمگیری داشته است. این تغییرات جمعیتی مشتمل بر مهاجرت ساكنین روستاهای مرزی و شهر مریوان به سایر نقاط شهرستان و استان در زمان جنگ تحمیلی و برگشت آنان و نیز مهاجرت عده‌ی بسیاری از شهرها و استانهای همجوار به شهر مریوان، روستای كانی‌دینار و جوجه‌سازی و روستاهای حاشیه‌ی دریاچه‌ی زریبار بدلیل مبادلات مرزی مجاز و غیرمجاز و پتانسیل های گردشگری می‌باشد.
براساس آمار سرشماری سال ۸۵ کل جمعیت ۱۵۳۲۷۱ بوده است. که ۷۴۳۲۷ نفر زن و ۷۸۹۴۴ نفر مرد می باشند. از کل این تعداد در حدود ۹۳۶۸۶ نفر جمعیت شهری و ۵۹۵۸۵ نفر جمعیت روستایی می باشند.بر اساس این آمار ۲۰۹۲۱ نفر افراد زیر بیست سال می باشند که ۱۰۱۹۶ نفر زن و ۱۰۷۲۵ نفر مرد می باشند.
همچنین براساس آخرین آمار در سرشماری سال ۹۰ کل جمعیت ۱۶۸۷۷۴ بوده است. که ۸۳۰۶۳ نفر زن و ۸۵۷۱۱ نفر مرد می باشند. از کل این تعداد در حدود ۱۲۲۰۶۳ نفر جمعیت شهری و ۴۶۷۱۱ نفر جمعیت روستایی می باشند.
تقسیمات کشوری[ویرایش]
شهرستان مریوان تا قبل از سال ۱۳۳۷ تحت عنوان "بخشداری مریوان" از بخشهای تابعه شهرستان سنندج بود. در آن زمان، كلاترزان، سروآباد و سرشیو جزو حوزه‌ی مریوان محسوب می‌شد. با انتزاع كلاترزان و سروآباد، هم‌اكنون شهرستان مریوان دارای سه بخش مركزی، سرشیو و خاومیرآباد است.
بخش مركزی شهرستان به مركزیت شهر مریوان دارای ۳ دهستان و ۶۱ روستای دارای سكنه می‌باشد. دهستانهای این بخش عبارتند از دهستان سركل به مركزیت شهر كانی‌دینار، دهستان كوماسی به مركزیت روستای پیرخضران و دهستان زریبار به مركزیت روستای نی.
مساحت این بخش حدود ۷۵۳.۱ کیلومترمربع و جمعیت آن بدون احتساب شهر کانی دینار تقریبا" ۲۶۵۰۰ نفر می باشد.
بخش سرشیو به مركزیت شهر چناره دارای ۲ دهستان به اسامی سرشیو به مركزیت شهر چناره و دهستان گلچیدر به مركزیت روستای جانوره و تعداد ۴۸ روستای دارای سكنه است.مساحت این بخش حدود ۱۱۶۷.۴ کیلومترمربع و جمعیت آن تقریبا" ۹۰۰۰ نفر می باشد.
بخش خاومیرآباد به مركزیت شهر برده‌رشه دارای یك دهستان به اسم خاوومیرآباد به مركزیت شهر برده‌رشه و تعداد ۳۲ روستای دارای سكنه می‌باشد. مساحت این بخش حدود ۳۳۸ کیلومترمربع و جمعیت آن تقریبا" ۱۲۰۰۰ نفر می باشد.
بخش خاووميرآباد[ویرایش]
← دهستان خاووميرآبادآسن آباد/
انجیران/
باشماق/
بایوه/بيلو/جشني آباد/
چالاب /خانم شيخان/خانم كن/خاو/دره وران/
دولابی /ده كهنه/رسول آباد/ساوجي/سردوش/سعد آباد/
شرگه /
قلقله /
قلانجه /كاني ميران/
کهریزه /كيكن/
گاگل /ليوسفلي/
لیوعلیا /مرانه/مير آباد/
میرگه دریژ /
نچی /
هانه شیخان /برده رشه/
بناوچله /
پیرصفا /سيف سفلي/سيف عليا/كاني سفيد/محمده/ينگيجه/بازارچه مرزي باشماق
بخش سرشيو[ویرایش]
← دهستان سرشيوباغان /برده رش كوچك/
بلکر /
تراق تپه /توت سرخان/چالي سور/دره پنبه دان/دره سفيد/
دوپلوره /
دویسه /
زویران /
شهسوار /قاميشله/
قمچیان /
کولیت /كوليت حسين آباد/گله/گماره لنگ/
گویله /
گیلی کران /ماسيدرسفلي/
وشکلان /
ولینان /
ویله /
اگجه /تازه ده/عيسولي/كاني تمرخان/گوگجه/سد گاران
← دهستان گلچيدرسعدوسليمان/
بیدرشان /تازه آباد صوفي بله/
تنگباغ /
جلیله /دره وزان/دره هرد/ده بنياد/
شانشین /صوفي بله/
طینال /
گلچیدر /
گوریچه /
میدول /
ناوکلان /هواره گرمه/آلي همدان/عبدالصمدي/
پلوره /
جانوره /چاولكان وزير/
کاکوذکریا /ول/جانوره خوارگ/بابا/
پلیاندر /
حسن قره /
سیور /شيخ شربتي/شيخ عطار/
قطوند /
قادر آباد← شهرهاچنارهبخش مركزئ[ویرایش]
← دهستان زريواراسکل علیا /اسكل سفلي/پيران شاه/پيران كهنه/
دره مر /كاني چنار/كاني كبود/كال سفلي/
کال علیا /كلكه جان/وله ژير/احمد آباد/دره تفي/سياناو/كاني سانان/كولان/ني/
ویسه /
سد زریوار /
← دهستان سركلبالك/برقلعه/بيله/
توتوندره /
چاوک /چور/حسن اوله/خير آباد/
درزیان /درگاه شيخان/دري/رشه ده/
ریخلان /
سرکل /
سرنژمار /سلسي سفلي/سلسي عليا/
شارانی /شيخه كوره/عصر آباد تازه/عصر آباد كهنه/
کانی کوزله /كله يونجه/گويزه كوره/مرگ/
نژمار /
نشکاش /ننه/
وسنه /دريله/
ژیژوان /پيله/تازه آباد/لنج آباد
← دهستان كوماسيبرده سفيد/
بلچه سور /
پیرخضران /
چوئین /
سورکول /
شاهیدر /كوره دره/
گلان /
لاویسان /
ماموله /
مولینان /
ورو /ونينه سفلي/ونينه عليا/هليز آباد/هنگ ژاله/تازه آباد شترمل/بيددره/
گلیه /
نیزل← شهرهامريوان/كاني دينار/ني/
وله ژیر
