مشارکت اجتماعی آنلاین و توسعه جماعت‌های محلی در ایران
«مشارکت اجتماعی آنلاین» و توسعه «جماعت‌های محلی» در ایران:
مطالعه موردی «شبکه خویشاوندی فشارکی‌ها»
دکتر هادی خانیکی
عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی hadi.khaniki@gmail.com
پدرام الوندی
کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی alvandi@gmail.com
چکیده[ویرایش]
این مقاله ضمن مروری بر رسانه‌های شهروندی به نسل چهارم از نظریه‌های ارتباطات توسعه می‌پردازد که تأکید آنها بر «ارتباطات مشارکتی» است. در این دسته از نظریه‌ها به جای دسترسی شهروندان به رسانه‌ها، مشارکت و کشنگری آنان در ارتباطات محوریت دارد. به این ترتیب ایجاد فضاهای گفت‌وگویی از طریق رسانه‌ها و شکل‌گیری دموکراسی گفت‌وگویی در فرایند ارتباطات اساس توسعه جوامع محلی به شمار می‌آیند. در این میان شبکه‌های مجازی از ظرفیت‌های مناسبی برای تحقق این وجه ارتباطات توسعه برخوردار هستند و می‌توانند مشارکت شهروندان محلی را در فضایی بی‌مکان شکل دهند. «شبکه خویشاوندی فشارکی‌ها» که موضوع مطالعه موردی در این مقاله است، نمونه موفقی از رسانه‌های مجازی است که با اندیشه محلی توانسته است، جهانی عمل کند و توانایی‌های این دسته از رسانه‌ها در توسعه را نشان دهد.
کلمات کلیدی[ویرایش]
ارتباطات مشارکتی، جماعت‌های محلی، دموکراسی گفت‌وگویی، مشارکت اجتماعی برخط (آنلاین)
طرح مسئله[ویرایش]
هر چقدر اینترنت جهان‌شمول‌تر می‌شود و شمارگسترده‌تری از مردم جهان با تنوع و تکثر بیشتر، به آن دست می‌یابند، به همان نسبت کنشگران اجتماعی با رویکردهای محلی توجه بیشتری به آن نشان می‌دهند.
به عبارت دیگر همواره جماعت‌های محلی از جمله گروه‌ها و اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی و همچنین اعضای جماعت‌هایی که با یکدیگر پیوندهای جغرافیایی دارند، به دنبال راه‌ها و امکان‌هایی هستند که بتوانند مضمون محلی صدای خویش را در ابعادی جهانی به گوش دیگران برسانند. به این ترتیب استفاده اعضای این اجتماع‌ها از رسانه‌های جدید علاوه بر وجه خبررسانی، معمولا واجد کارکردهای مهمتری هم است که از جمله آنها می‌توان به شکل‌گیری هویت مشترک فرهنگی و نیز افزایش همبستگی درونی جماعت‌های محلی اشاره کرد، میل به حضور برجسته جماعت‌های محلی در فضای مجازی جلوه شهود این فرآیند فرهنگی و اجتماعی است و شکل‌گیری شبکه‌ها و سایت‌های مختلف بومی‌گرایانه، حاکی از بروز واقعی این رویکرد جدید فرهنگی است. در این میان، در فرآیند ایجاد و گسترش این‌گونه شبکه‌ها، روز به روز میزان کنشگری مشارکت‌کنندگان جدید از تعداد بازدیدکنندگان اهمیت بیشتری یافته است. در واقع اکنون در این حوزه مهمتر از اینکه چه چیزی تولید می‌شود، میزان مشارکت اعضای شبکه موضوعیت پیدا کرده است.
از آنجا که در ایران نیز استفاده جماعت‌های محلی از اینترنت دراین سطح رواج یافته، مطالعه کم و کیف این جماعت‌های مجازی ضرورت یافته است. اگرچه این‌گونه استفاده در آغاز مبتنی بر جوانب کمتر مشارکتی فضای مجازی و در قالب اجرای طرح‌های پژوهشی و بین‌المللی بوده است، در سال‌های اخیر شمار بیشتری از جماعت‌های محلی به اهمیت اینترنت و رسانه‌های مبتنی بر آن پی برده‌اند و مشارکت اجتماعی اعضای خود را بر اساس وب‌سایت‌های گوناگون شکل داده‌اند، و به همین میزان نیز نیاز به انجام پژوهش‌های متنوع درباره عملکرد و ساختار این جماعت‌های برخط افزایش یافته است.
به رغم آنکه شمار این جماعت‌ها زیاد نیست اما شیوه عملکرد آنها نشان می‌دهد که ظرفیت‌های این حوزه در ایران مغفول نمانده است و توجه به آن می‌تواند ارتباطات توسعه را در ابعاد جدیدی نمایان سازد. بررسی موردی این پژوهش بر روی وب‌سایت اینترنتی «شبکه خویشاوندی فشارکی‌ها » است. این سایت در حقیقت پایگاهی برای اهالی روستای فشارک در هفتاد کیلومتری شرق شهر اصفهان است، که با اهداف گوناگونی این سایت را تشکیل داده‌اند و آن را به محملی برای توسعه روستا و ایجاد یک فضای گفت‌وگویی میان اعضای جماعت محلی تبدیل کرده‌اند. به نظر می‌رسد جلب مشارکت اعضای جماعت محلی، که غالبا در فشارک، اصفهان و تهران هستند، در فروم حاشیه‌ای این سایت، هدف اصلی باشد که پیرامون آن، طرح‌های توسعه‌ای روستا و همچنین فعالیت‌های جمعی مختلفی در فضای واقعی تدارک دیده شده است و به گفته دست‌اندرکاران سایت روحی تازه را به میان اهالی روستا و بستگان آنان که در شهرهای تهران و اصفهان و خارج از ایران دمیده است.
برنامه‌ریزی برای پاسداشت فرهنگ و آداب و رسوم روستا و برگزاری نشست‌های مختلف خانوادگی و نیز پیشبرد برنامه‌های تفریحی برای جوانان و سایر قشرها از جمله اقداماتی است که در این سایت دنبال می‌شود و می‌تواند صورت‌های عملی از ارتباطات مشارکتی قلمداد شود که در مباحث مربوط به ارتباطات توسعه و شکل‌گیری جماعت‌های گفت‌وگویی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
چارچوب مفهومی[ویرایش]
برای رسیدن به فهمی مشترک از مسئله اصلی این پژوهش باید به این نکته توجه کرد که جماعت‌های محلی با بهره‌گیری از اینترنت و ورود به فضای مجازی هم در زیست‌بوم رسانه‌های جدید وارد می‌شوند و هم مشارکت اجتماعی اعضای خود را در فرآیندهای مربوط به جماعت ساماندهی و تقویت می‌کنند.
در این چارچوب، رسانه‌های شهروندی در نقش ابزارهای ابراز هویت محلی و کنشگری اجتماعی عمل می‌کنند و صورت‌هایی از دموکراسی گفت‌وگویی، به عنوان وجه غالب نظریه‌های متاخر ارتباطات توسعه را عرضه می‌دارند. مفاهیم شکل دهنده این باور، که در ادامه مرور می‌شوند، عبارتند از رسانه‌های شهروندی و گونه خاصی از آنها رسانه‌های جماعتی، ارتباطات مشارکتی و مشارکت اجتماعی.
نتیجه‌گیری[ویرایش]
بسیاری از سایت‌های روزنامه‌نگاری شهروندی به این دلیل با استقبال روبرو می‌شوند که افراد با مشارکت در آنها در واقع به دنبال راهی می‌گردند تا از نقش‌های اجتماعی ساخته‌شده بگریزند و فرایندی معناسازانه را بر اساس ویژگی‌های فرهنگی برجسته خود بیابند، مسئله‌ای که به طور خاص در شبکه خویشاوندی فشارکی‌ها قابل مشاهده است. اعضای شبکه غالبا در تهران و اصفهان ساکن هستند و شماری از آنها نیز فشارکی‌های ساکن کشورهای خارجی هستند. سایت و فروم نقطه وصلی برای این افراد هستند. سازوکارهای سنتی پیوند میان اعضای خانواده در میان انبوه مشکلات شهرنشینی تاحدودی ناکارآمد شده است.
پیش‌تر هیئت مذهبی خانوادگی در تهران امکانی بود که اعضای خانواده یکدیگر را ببینید، اما مشکل دوری راه، هزینه‌های مالی و مشغله کار و زندگی، به مرور زمان سبب شده بود تا هیئت، کارکردی محدودتر داشته باشد، به این ترتیب فشارکی‌ها برای تداوم ارتباط با یکدیگر از ظرفیت‌هایی که شبکه اینترنت در اختیار جماعت‌های مجازی قرار می‌دهد، استفاده کرده‌اند و به این ترتیب باعث تقویت و بازتولید روابط سنتی در قالب رسانه‌های جدید و ویژگی‌های خاص آنها شده‌اند برای مثال راه‌اندازی سایت و گفت‌وگوهای مفصلی که در حاشیه آن درباره موضوع‌های مختلف مربوط به روستا و مسایل روز سیاسی شکل‌گرفته است بار دیگر پیوند میان اعضای خانواده را افزایش داده و تقویت کرده است.
شاید به نوعی شکل‌گیری چنین سایتی واکنش طبیعی به مناسبات فردی شده ناشی از جهانی‌شدن باشد. همانگونه که کاستلز می‌گوید در جهان یکپارجه امروزی، مردم سعی می‌کنند اطراف خود را به اندازه‌های قابل درک و فهم خود تکه تکه کنند و خود را به جایی وصل کنند.
جالب ای که مطابق انتظار، جوانان فشارکی بیشترین مشارکت را به لحاظ تعداد در فروم سایت دارند؛ اما پرکارترین کاربرهای سایت سه نفر از اعضای میانسال، متاهل و دارای شغل آزاد هستند.
این سه نفر در شرق تهران مصالح‌فروش بوده و برخلاف پیش‌بینی اولیه در میان کاربرهای تعیین‌کننده سایت هستند. این افراد از کسانی هستند که مدل‌های سنتی پیوند جمعی میان اعضای خانواده را نیز به یاد دارند و حال از این صورت جدید نیز بیشترین استفاده را می‌برند.
سایت اینترنتی شبکه خویشاوندی فشارکی‌ها نمونه‌ای از کاربرد اینترنت در توسعه جوامع محلی و تنظیم کارکردهای سنتی آنها در دنیای جدید است. شبکه‌ای که هم مبتنی بر مشارکت اعضاست، هم فرآیندهای دموکراتیک در آن برجسته است و با بهره‌گیری از مشارکت اعضای فامیل به توسعه ارتباطات اجتماعی و میان‌فردی، انسجام خانوادگی و توسعه فیزیکی روستا منجر شده است.
به نظر می‌رسد تکرار تجربه این خانواده بتواند با توجه به ویژگی‌های جامعه کنونی ایران، چشم‌انداز مناسبی را در توسعه جماعت‌های محلی و در مقیاس بزرگتر در افق توسعه ملی به وجود آورده و پیش برد.
پیوندها[ویرایش]
سایت فشارکی ها
