نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی در توسعه روستایی
بخش عظيمي از محصولات كشاورزي اعم از زراعي و باغي و دامي كه با مشقت و رنج فراوان و هزينه زيادي توليد مي‌شود به دلايل متعددي ازجمله غيربهداشتي بودن، نداشتن بازار فروش، فاصله زياد مرحله توليد تا كارخانه، پراكندگي روستاها، نداشتن الگوي صحيح مصرف، عدم توجه برنامه‌ريزان به تجريبات و دانش بومي روستایيان و مواردي از اين قبيل باعث از بين رفتن محصولات و ضايعات مي‌شود. ميزان ضايعات در كشور ما بسيار بالا است و براي محصولات مختلف از ۱۰ تا ۵۰ درصد متغیر است و به بيش از آن نيز مي‌رسد. اگر حجم عظيم اين ضايعات را كاهش دهيم، مي‌توانيم امنيت غذايي كشور را تامين كرده و حداقل در ۳۰ تا ۴۰ درصد از محصولات كشاورزي خودكفا شويم. همچنين با بازيافت ضايعات محصولات كشاورزي سرمايه‌هاي عظيمي را در رگ‌هاي اقتصادي كشور به جريان درآوريم.
بخش کشاورزی به عنوان مهمترین فعالیت اقتصادی، با مشکلات اساسی (عدم بازاریابی مناسب، بالا بودن ضایعات،پایین بودن قیمت محصولات و ... ) روبه رو است که بخش عظیمی از این مشکلات با ایجاد صنایع فرآوری محصولات کشاورزی قابل حل خواهد بود. در حقیقت فعالیتهای اقتصادی تابع بازار است و صنایع فرآوری محصولات کشاورزی ضمن بازاریابی مناسب برای محصولات کشاورزی؛ زمینه برای ایجاد اشتغال و درآمد بیشتر را فراهم می کند.
نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی
صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به صنایعی گفته می شود که به فرآوری و عمل آوری محصولات کشاورزی می پردازد و به عبارت دیگر با زیرمجموعه این بخش ارتباط مستقیم دارد و فرآیند تولید مواد کشاورزی را کامل می کند.
نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی را در افزایش ارزش افزوده این بخش می توان از چند جهت برشمرد:
۱- کاهش ضایعات کشاورزی و افزایش سطح تولید:
محصولات کشاورزی در کمترین زمان در معرض فساد قرار می گیرند، به همین دلیل، حتی اگر در تولید محصولات کشاورزی بهترین و باکیفیت ترین محصول تولید شود باید با فرآوری، از ضایعات آن جلوگیری شود. هم اکنون ضایعات بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد است که ارزش این حجم از ضایعات، متاسفانه تا رقم ۵ میلیارد دلار در سال برآورد می شود. به همین جهت گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی می تواند یکی از موثرترین گزینه های کاهش این حجم از ضایعات باشد.
بخش عمده ضایعات محصولات کشاورزی به دلیل فاصله زمانی و مکانی مراکز تولید تا کارخانه ها و صنایع به دلیل غیرمنطقی، وارد سبد ضایعات می شود که در صورت ایجاد صنایع تبدیلی، این مقدار ضایعات به چرخه تولید بازگشته و علاوه بر تامین کسری نیاز داخلی، امکان صادرات و در نتیجه کسب درآمد ارزی را فراهم می نماید.
نزدیکی صنایع تبدیلی به محل تولید، از مقدار ضایعات می کاهد، ضمن این که موجب حذف هزینه حمل و نقل و در نتیجه کاهش قیمت تمام شده فرآورده های تولیدی نیز می شود.
۲- افزایش اشتغال و پیشگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها:
صنایع تبدیلی بخش کشاورزی نیز ضمن ایجاد فرصت های شغلی و سرمایه گذاری مناسب جایگاه ویژه ای در فرآوری محصولات کشاورزی به ویژه در مناطق روستایی دارد.
کشاورزی به عنوان محور توسعه اقتصادی ایران (که معادل یک چهارم تولید ناخالص ملی، یک سوم نیروی اشتغال و همچنین تامین چهارپنجم نیاز غذایی کشور را به عهده دارد) به علت شیوه ی کاشت سنتی و عدم به کارگیری مکانیزاسیون کشاورزی (که منجر به افزایش هزینه های تولید و نیز قیمت تمام شده محصولات تولیدی شده) و ادامه فعالیت کشاورزی را از نظر اقتصادی غیرقابل توجیه نموده که این عوامل زمینه ترک روستانشینان از محل زندگی آنها را (به جهت پیدا کردن شغل و حرفه مناسب فراهم نموده است). با توجه به این که مکانیزاسیون کشاورزی را در شرایط کنونی (به علت نامناسب بودن زمین های کشاورزی به دلیل کوچک بودن وسعت زمین های مزروعی) امری محال و غیرممکن است، ضرورت ایجاد صنایع تبدیلی مناسب ترین راهکار برای جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستانشینان به شهرها و ممانعت از نابودی هر چه سریع تر کشاورزی ایران به نظر می رسد.
صنایع تبدیلی دارای تجهیزات سبک با تکنولوژی ساده تر می باشد که مواد اولیه مورد نیاز آن به راحتی در مناطق روستایی یافت می شود.
همچنین از آنجا که کشاورزان پس از برداشت محصول تا زمان آماده سازی زمین برای فصل بعدی کاشت، به طور معمول بیکارند، از آن طرف هم صنایع تبدیلی با انبار کردن مواد اولیه قادرند در زمان دلخواه، فعالیت خود را پی بگیرند از مهاجرت بی رویه روستانشینان با ایجاد اشتغال جلوگیری می کند که یکی از نتایج صنایع تبدیلی به ویژه در روستاها خواهد بود.
گسترش این صنایع باعث تثبیت سطح درآمد و افزایش سود کشاورزان می شود و همچنین شرایطی فراهم خواهد شد که در زمان افزایش تولید محصولات و کاهش تقاضا برای تولیدات خام، مانع از ضایع شدن آن و نوسانات منفی قیمت می شود.
توجه به این که روستاییان عمده ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی هستند و از این طریق کسب درآمد می کنند، بنابراین توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در این بخش می تواند به افزایش درآمد آنها نیز کمک کند.
۳- افزایش مزیت رقابتی برای صادرات:
بخش کشاورزی یکی از مزایای نسبی کشور در بازارهای صادراتی است و توانایی مناسبی برای رونق صادرات و افزایش ارزآوری دارد اما نبود نگرش های مدیریت بر صدور محصولات این بخش موجب شده تا از فرصت های صادراتی آن به خوبی استفاده نشود.
در واقع نگاه صادرکنندگان بخش کشاورزی به بازارهای بین المللی از منظر کسب درآمد فوری و بدون تلاش زیاد است در حالی که اندکی تلاش برای تبدیل محصولات کشاورزی به فرآورده های با ارزش افزوده، علاوه بر آن که مقدار کسب درآمد از بازارهای صادراتی را افزایش می دهد، طول عمر ماندگاری در بازارها را نیز بالا می برد.
صادرات فله ای محصولات کشاورزی همواره عاملی برای فروش تولیدات این بخش در بازارهای بین المللی با حداقل قیمت جهانی بوده و فرصت های ارزآوری قابل توجهی را از دست صادرکنندگان ایران ربوده است.
عدم مطالعه و توجه دقیق برخی صادرکنندگان محصولات کشاورزی به خواست ها و علائق بازارهای بین المللی موجب شده تا محصول صادراتی آنها در بازار هدف با استقبال روبه رو نشود و صادرکنندگان با توجه به فرصت محدود نگهداری این قبیل محصولات ناچار به عرضه آنها به پایین ترین قیمت شوند در حالی که تبدیل محصول اولیه به فرآورده تبدیلی، علاوه بر ایجاد ارزش افزوده و افزایش مدت نگهداری محصول صادراتی، موجب توسعه کارآفرینی و گردش بیشتر سرمایه صنعتی خواهد شد.
تغییر ساختار کشاورزی و صادرات را باید تاثیر انکارناپذیر صنایع تبدیلی دانست. این خصیصه به دلیل ویژگی صنایع یادشده در ایجاد ارزش افزوده است. زیرا با حفظ خواص محصولات، موجب بالا رفتن کیفیت و ارزش افزوده می شوند. اما از سوی دیگر، گسترش کشاورزی موجب رونق و توسعه صنایع تبدیلی را فراهم می آورد.
در کشور ما فرآوری محصولات صادراتی و تطابق آن با استانداردهای جهانی بسیار ضعیف است به طوری که در محصولاتی مثل زعفران و خرما که جزو برترین تولیدکنندگان آن هستیم متاسفانه، از نظر بسته بندی و فرآوری جزو عقب مانده ترین کشورها محسوب می شویم که همین امر خسارات فراوانی را متوجه کشورمان ساخته است در حال حاضر محصولات کشاورزی به صورت خام و فرآوری نشده صادر می شود که با رونق و توسعه این صنایع و مطابقت تولید با استانداردهای جهانی می توان بازارهای صادراتی بهتر و ارزش افزوده بیشتری را به دست آورد.
۴- کاهش ریسک در بخش اقتصادی کشاورزی:
در حال حاضر به دلیل نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی، کشاورزان با ریسک تولید می کنند در صورتی که توسعه این صنایع علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان، باعث تنظیم بازار و ثبات قیمت ها می شود.
بخش مهمی از بازاریابی محصولات کشاورزی تشکیل و توسعه صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات کشاورزی است اما این صنایع هنوز در زیربخش های مختلف توسعه نیافته است در صورتی که توسعه آن مزایای بسیاری از جمله افزایش تولید، گسترش بازارها و متنوع شدن محصولات و... را به همراه خواهد داشت.
با تاسیس صنایع فرآوری محصولات کشاورزی، کارخانجات می توانند با کشاورزان قرارداد ببندند و با قیمت مشخص و تضمین شده محصولات را بخرند در حالی که هم اکنون به دلیل نبود این صنایع، کشاورزان با ریسک تولید می کنند.
۵- تکمیل زنجیره بازاریابی:
توسعه این صنایع زنجیره بازاریابی در بخش کشاورزی را کامل می کند و همچنین باعث اشتغال فارغ التحصیلان و دست اندرکاران بخش های مرتبط با کشاورزی می شود و از طرف دیگر کیفیت محصولات کشاورزی و زمینه انتخاب مصرف کننده را گسترش می دهد.
-----------------------------------------------------------------------------------------
منابع:
- پیامدهای ایجاد صنایع فرآوری محصولات کشاورزی در توسعه روستایی، بخش مرکزی آمل – سیدحسین مطیعی لنگرودی، علیرضا اردشیری،
(قابل دسترس در سایت www.sid.ir)
- نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی،
(قابل دسترس در سایت www.roostanews.ir)
- زنان روستایی، بهره وری و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی،
(قابل دسترس در سایت www.khogan.blogfa.com)
----------------------------------------------------------------------------------------------------
سهیلا نورائی (۱۷/۰۹/۱۳۹۰)
وبلاگ دانشجویان توسعه روستایی دانشگاه لرستان
