نقش طرح هادی در تحولات کالبدی
نقش طرح هادي روستايي در تحولات كالبدي سكونتگاه هاي روستايي
The role of rural hadis plan in physical changes of rural settlements
مصطفی ناییجی، کارشناس ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه شهید بهشتی
چکیده
امروزه عمران روستاها با تاكيد افراطي بر عناصر كالبدي و بدون برقرار ارتباطي نظام وار و هدفمند با ساير ويژگيهاي ساختاري- كاركردي حاكم بر فضاي جغرافيايي از اولويت خاص برخوردار شده است. طرح هادي روستايي طرحي است كه ضمن ساماندهي و اصلاح بافت موجود، ميزان و مكان گسترش آتي و نحوه استفاده از زمين براي عملكردهاي مختلف از قبيل مسكوني، تجاري، كشاورزي و تاسيسات و تجهيزات و نيازمندي عمومي روستايي را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهاي ساماندهي فضا و سكونتگاههاي روستايي يا طرحهاي جامع ناحيه اي تعيين مينمايد. اين طرح به دنبال تحقيق ايجاد زمينه توسعه عمران روستاها، تامين عادلانه امكانات، هدايت وضيعت فيزيكي روستا، ايجاد تسهيلات لازم براي بهبود مسكن و خدمات محيط زيستي و عمومي است.
ساختار كالبدي روستاها كه بنا بر مقتضيات گوناگون اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي در طي زمان شكل گرفته است با اجراي طرح هادي روستايي، اين بافت و ساختار متحول شده و با احداث ساخت وسازهاي روستايي، اين بافت و ساختار متحول شده و با احداث ساخت و سازهاي جديد در روستا يك دوگانگي در چشم انداز فضايي كالبد روستا شكل ميگيرد ولي در عين حال خانه هايي با مصالح با دوام واستحكام بيشتر( كاهش خطرات احتمالي طبيعي) و تعريض خيابانها و معابر و ايجاد فضاي سبز و انجام فعاليتهاي زيست محيطي-بهداشتي در روستا باعث رونق نسبي و دادن طراوتي خاص به بافت روستا شده و شخص روستايي در آن احساس امنيت و آرامش خاطر بيشتري ميكند.
در اين بررسي به نقش طرح هادي روستايي در تحولات كالبدي سكونتگاههاي روستايي پرداخته و نشان مي‌دهد كه طرح هادي روستايي اگرچه داراي نقاط ضعف است ولي به جهت ماهيت اش تحولات شگرفي در ابعاد مختلف جامعه روستايي بويژه محيطي و كالبدي بوجود آورده است.
مقدمه[ویرایش]
هدف ازبرنامه ریزی روستایی،یکی شناخت وآگاهی کافی ازوضع موجود روستاها ازنقطه نظرهای عوامل فیزیکی(مانند: داده های طبیعی،وضع ساختمانی روستا،سیما وبافت روستا،تاسیسات عمومی وشبکه راهها )عوامل اجتماعی(نحوه زندگی،روابط بین مردم،جمعیت موجود،آشنایی بافرهنگها وسنتها)وعوامل اقتصادی(کشاورزی،صنایع روستایی،دامپروری )ومانندآن می باشد.درمطالعات وضع موجود روستاها،خواه ناخواه نکات مثبت ومنفی عواملی که می توانند درسطح منطقه به توسعه وگسترش منطقه ایی منجرشوند،باتوجه به آنچه که درسطح روستاها ازنظرنیروی انسانی،امکان استفاده ازمنابع موجود وچگونگی کاهش محدودیتها وجوددارند،بررسی می شوند.مسلما هیچگونه برنامه ریزی وطرحی نمی تواند به مرحله اجرادرآید ویااگر به مرحله اجرا درآید نمی تواند بازده خوبی داشته باشد،مگرآنکه باخصوصیات واستعدادهای جمعیت وعوامل اجتماعی وفرهنگی آنهاهماهنگ باشد.شناخت نیازهای جمعیت،کوشش درحل مسائل و مرتفع ساختن کمبودها،ازجمله مواردی است که برنامه ریزان رادرجهت شکوفا نمودن استعدادها،اقتصادکشاورزی،زندگی روستایی و نظایرآن یاری می دهد.برنامه ریزی روستایی ازبررسی امکانات فیزیکی ومطالعه خصوصیات طبیعی واقلیمی،نوع معماری،مسکن،راه و نظایرآن مایه می گیرد.بررسی قدمت نوع مصالح ساختمانی درروستا ورابطه آنها باخطرات ناشی ازسیل و زلزله،نحوه استفاده ازواحدهای مسکونی دررابطه باسنت روستانشینی،نوع معماری وتیپولوژی مسکن،روشهایی که انسانها برای مقابله باعوامل نامساعد طبیعی بوجودآورده اند.نوع راهها ومعابر روستا درارتباط باتراکم واحدهای مسکونی،عوامل ارتباطی دررابطه بامبادله کالا بین منطقه وروستا ازجمله عواملی است که حتما دربرنامه ریزی روستایی بایستی بادقت مورد مطالعه و مورد نظرقرارگیرند.عامل مهم دیگرکه دربرنامه‌ریزی روستایی مدنظر است،اقتصاد روستا می‌باشد.هدف ازمطالعات کشاورزی و دامپروری بیشتربه منظور تعمیق هرچه بهتر درزمینه راه حلهایی است،که برتولیدات زراعی ودامی وصنایع روستایی تاثیرمی گذارند.بطورکلی،برنامه ریزی روستایی بیشتربه منظوررسیدن به اهدافی است که درآن بتوان شالوده واساس یک جامعه روستایی مناسب رادرقالب منطقه ای به نحوی مطلوب،پایه گذاری کرد.
امروزه تاكيد بر اجراي طرح هاي توسعه روستايي جهت امروز و آينده بدين خاطر است كه ديگر امكان ندارد بدون برنامه ريزي همه جانبه در بهره برداري از منابع طبيعي، نظام جامعه ها بتواند به اهداف تعيين شده خود در برنامه توسعه اجتماعي و اقتصادي نزديك شده و به خود كفايي اقتصادي برسد.(آسايش، ۱۳۷۶ : ۶۷ ) از جمله اين طرح ها، طرح هادي روستايي بوده كه به عنوان نخستين تلاش سازمان يافته و فراگير ملّي براي سازماندهي كالبدي روستاهاي كشور، از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۵ براي بيش از ۱۶۴۴۰ روستا تهيه و در بيش از ۷۶۷۰ روستا به اجرا در آمده است.(مظفر و ديگران، ۱۳۸۷ : ۱ )هدف اين ايده در اواسط دهه ۱۳۶۰ ابتدا در وزارت جهاد سازندگي سابق شكل گرفت و سپس در بنياد مسكن پيگيري شد، لزوم بهسازي روستاهاي با جمعيت بيشتر بود تا با سازماندهي خدمات عمومي و ارتقاي زير ساخت خدماتي و بهبود مسكن در آنها، اين روستاها بتوانند به مثابه خاكريزهاي اوليه براي كنترل موج مهاجرت روستا به شهر عمل كنند.(آسايش، ۱۳۷۶،۶۸ ) از طرفي با توجه به قدمت اكثر روستاها، بافت فيزيكي روستاها معمولاً قديمي است يا اينكه حداقل در كنار بافت جديد، بافت قديمي نيز وجود دارد. بافت قديمي روستاها متناسب با شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، و فناوري گذشته بوده و بديهي است كه با توجه به تحول شرايط زندگي در روستاها در گذر زمان و در عرصه هاي مختلف ، بافت قديم با شرايط زندگي امروز هماهنگي ندارد و حداقل لازم است اصلاحاتي در آن به وجود آيد تا بتواند شرايط مناسب زندگي را فراهم نمايد.(رضواني، ۱۳۸۳ : ۱۵۱ ) بنابراين يكي از مسائل و مشكلات روستاهاي كشور، نابساماني در وضع كالبدي و كيفيت نامناسب مساكن روستايي است. و روستاها براي اينكه بتوانند به زيست و حيات خود ادامه دهند نيازمند ايجاد تغيير و تحول در بدنه، كالبد و به ويژه كاركرد مي باشد و از اين رهگذر است كه مي توان اميد به توسعه همه جانبه روستاها و به تبع آن توسعه در كشور را داشت.) با اين ديدگاه در مقاله حاضرسعي بر اينست كه دركنار مواردي چون اثرات تهيه و اجراي طرح هادي روستايي بر توسعه روستاها، ضرورت آگاهي يافتن از اثرات اين طرح ها در تحولات كالبدي سكونتگاهها نيز بيش از بيش آشكار شود.
روستاها به وسیله کارکرد اساسی خود که تأمین کننده بسیاری از نیازهای زیستی و اقتصادی جامعه روستایی هستند، از خصیصه پویایی و تغییر دائمی برخوردارند. پویایی روستاها در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فضایی قابل بررسی و ملاحظه است. این خصیصه از پویایی افراد و گروههای جامعه انسانی روستایی برای اعمال نگرش و علایق خود در ساخت کالبدهای فعالیت وشکل دادن به کالبد و فضای مورد استفاده و تصمیمات در حال تغییر آنها برای رویارویی با عوامل محدود کننده تمایلات خود در شکل دادن به فضا و کالبد روستا ناشی می شود.بنابراین پذیرش پویایی و تغییر دائمی برای جامعه انسانی موجب الزام به پذیرش تغییرات دائمی و پویایی روستا در ابعاد مختلف آن است.
بافت کالبدی روستاها علاوه بر دخالت مستقیم افراد جامعه از عوامل محیطی نیز تأثیر می پذیرند. شدت تأثیر گذاری این عوامل گاه به واسطه توانایی هایی انسانی کاهش می یابد ولی همواره تأثیرات خود را بر شکل بندی کالبد و سازمان فضایی روستا حفظ می‌کند. بنابراین خصوصیات کالبدی روستاها تحت تأثیر دو گروه کلی عوامل مرتبط با محیط یا طبیعت یا انسان شکل می‌گیرد. روستاها تکامل و توسعه خود را طی دو فرآیند مبتنی بر حرکت طبیعی یا ارگانیگ و برنامه ریزی از پیش اندیشیده شده دنبال می‌کنند. در شکل نخست روستاها بر اساس تعامل بین عوامل طبیعی و انسانی شکل می‌گیرند و تکامل می‌یابند. در این شکل گرچه برنامه ای شبیه آنچه در دوره معاصر در ادبیات برنامه ریزی روستایی درک میشود، وجود ندارد ولی انسانها بر اساس تجربه و خرد جمعی، روستاها را به گونه ای که نیازهای آنها را تأمین سازد، شکل می‌دهند. در مقابل حرکت تعاملی روستاها بر اساس برنامه ریزی اقتدار گرایانه، دارای تفاوتهای اساسی با الگوی تکامل طبیعی است. در الگوی مبتنی بر برنامه ریزی، توسعه مبتنی بر شناخت نیازها، رعایت کمیاب مطلوب فضایی برای تأمین نیازها، جامعه نگری شرایط و نیازها و نگرش به آینده روستاها انجام میشود. مهمترین تفاوت دو الگوی توسعه روستاها در استفاده از کمیات مطلوب فضایی است که عمدتاُ نتیجه تلاش برنامه ریزان شهری برای هدایت منطقی و مطلوب توسعه شهری است. استفاده از کمیات گرچه می تواند به تأمین نیازهای روستاها کمک نماید ولی گاه در نقطه مقابل خواست و تمایل اجتماعی روستاییان و شرایط مطلوب زیست محیطی روستاها قرار می‌گیرد.
امروزه طرح هادی روستایی مهمترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران است. این طرح ها عمدتاُ جنبه های کالبدی روستاها را مورد توجه قرار می‌دهند و بخش عمده قابل اجرا یا اجرا شده طرح های هادی روستاهای کشور نیز جنبه کالبدی دارند.طرح هادی روستایی برگرفته از الگوی طرح هادی و جامع شهری است که دارای سابقه طولانی در در ایران هستند. دخالت شهرسازان وافراد مرتبط با برنامه ریزی شهری در تهیه طرح هادی روستایی نیز بر غلبه رویکرد طرح هادی و جامع شهری بر طرح های هادی روستایی افزوده است. به گونه ای که بر تلاش اندکی برای تعدیل رویکردهای پیش بینی و برآورده های نیازها، طرح ریزی کالبدی، کمیات فضایی یا سرانه ها در طرح هادی روستایی انجام میشود.این مسئله سبب بروز مشکلاتی در هدایت توسعه روستاهای کشور شده است که ضرورت تعدیل روش در برنامه ریزی روستایی را مطرح ساخته است. طرح این ضرورت، ریشه در تفاوتهای بین شهرها و روستاها در زمینه نیازهایفضایی، شرایط اجتماعی، زیست محیطی و تعاملات بین جوامع انسانی و محیط طبیعی تحت تصرف آنها دارد. بنابراین استفاده از شرایط و مقتضیات روستاها برای برنامه ریزی آنها ضرورتی است که در فرآیند رویکرد تهیه طرح هادی روستایی تاکنون فراموش مانده است. استفاده طرح هادی از الگوها و کمیاب مطلوب رایج در برنامه ریزی شهری که در نتیجه تجربه آنها در محیطهای شهری بسط یافته اند، نشانی از این فراموشی است.
بافتهای روستایی حاوی اطلاعات مفیدی برای ارزیابی میزان تأثیرپذیری فرآیند شکلگیری توسعه طبیعی کالبد روستاها از عوامل مختلف محیطی-اقیلمی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی هستندکه در بسیاری از روستاهای کشور نیز حضور و تداوم دارند. تا به امروز بافتها مسکونی روستاها، عمدتا در انطباق با خصوصیات محلی روستاها شکل میگرفتند، استفاده از مصالح ساختمانی مناسب در اقلیم مختلف سرد و معتدل وگرم برای مقابله با مشکلات آب و هوایی، تبعیت از منابع آب( چشمه، قنات، آب انبار) در تمرکز مراکز عملکردی مختلف، میل به تمرکز در زمین های نامناسب برای کشاورزی در روستاهایی که کشاورزی گسترش بیشتری دارد، ساخت واحدهای مسکونی دو طبقه و محدود شدن حیاط در روستاهای شیب دار دامنه ای، نمونه های محدود ولی شایع از تأثیرپذیری خصوصیات کالبدی روستاها از عوامل مختلف محلی در کشور است. این واقعیات بهترین راهنما برای تعین ضوابط مطلوب برنامه ریزی کالبدی روستاهاست. شناخت این واقعیات و استخراج قانونمدیهای مرتبط با آنها و پردازش یافته های بدست آمده به عنوان اصول کلی در کنار اصول شهرسازانه و معمارانه برای توسعه کالبدی روستاها، سبب پرورش ضوابط مطلوب برای هدایت توسعه کالبدی روستاها می شود.
با درک این مسایل و ضرورت مصون ساختن برنامه ریزی روستایی از اسلوبهای برنامه ریزی صرف شهری او با هدف انطباق مبانی و رویکردهای ذاتی روستاها، تاکنون بررسی مختلف برای و متعددی برای استخراج و کشف این الگوهای نسبتا عام در شکلگیری و تکامل بافتهای روستایی انجام شده و نتایج قابل توجهی نیز بدست آمده است.
( احمدیان، محمدی ماکرانی، موسوی، تابستان ۱۳۸۷، صص ۱۶ و۱۷ )
با توجه به ویژگیهای محیطی-اکولوژیک، تاریخی- فرهنگی و اجتماعی – اقتصادی در نواحی روستایی، عوامل ونیروهای گوناگون و مختلفی در تفرق و یا تجمیع سکونتگاه روستایی دخالت دارند. از ان میان، دسترسی نبتا یکسان به منابع آب و خاک، اراضی نسبتا هموار، غلبه مالکیت خرد فردی و خانوادگی و رواج اقتصاد متکی بر دامداری به شکل متفرق و در مقابل، غلبه اقیلم خشک و نیمه خشک، محدودیت منابع آب و خاک مشترک، پیوندها و بستگیهای قومی، و رواج کشت و ورز جمعی و اشتراکی به شکل مجتمع منجر می شود.نقش و اثربخشی هریک از این عوامل و نیروها تابع شرایط زمانی و مکانی است. (سعیدی، ۱۳۷۳،ص ۳۳)
بطور کلی تنوع نظام های فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی- سیاسی و اکولوژیک در سطح کشور به استقرار مکانی-فضایی سکونتگاههای روستایی به صورت آبادیهای کوچک و بزرگ و پراکنده منجر شده است. این گونه آبادیها همواره در طول تاریخ با توجه به امکانات طبیعی و قابلیت های انسانی، از طریق تأمین بخش عمده ای از محصولات کشاورزی به تولید ملی، یاری رسانده، به حیات نسبتا پایدار خود ادامه داده اند.به عبارت دیگر، سابقه روستانشینی در کشور در طول تاریخ جلوه خاصی از سازگاری ویژگیهای اقتصادی- اجتماعی و سیاسی با شرایط طبیعی حاکم بر سرزمین را نشان داده است. در روند این زمان دراز، زندگی و فعالیت روستایی علی رغم فراز و نشیبهاب بسیار، هیچگاه به انحطاط و نابودی کامل کشیده نشده و همواره با نظامی پایدار و با توجه به ویژگیهای خاص هر دوره به حیات خود ادامه داده است. تنها به دنبال روندها و تحولات دگرگون ساز سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حدود نیم قرن اخیر و به ویژه با فراهم شدن زمینه دخالت نامناسب دولت از طریق به کارگیری برنامه های عمرانی نسنجیده در روستاها عدم تعادلهای مختلف منطقه نیز پاگرفت. بدین سان نظام جغرافیایی سرزمین مورد دخالت قرار گرفته، کارکرد نوینی بر ساخت فضایی آن تحمیل شد که نتیجه آن تاکنون به طور خلاصه جیزی جز دوگانگی و عقب ماندگی نواحی روستایی در مقابل حوزه های شهری نبوده است.( سعیدی، ۱۳۸۷،صص ۳۲و ۳۳)
بشر در پاسخ به یکی از اساسی ترین نیازهای طبیعی و فطری خویش، جوامع و مجتمع های زیستی اولیه را تشکیل داد. این مجتمع ها که به صورت ارگانیک و خودبه خودی و با توجه به مسایل طبیعی، مذهبی و عملکردی شکل یافتند واجد نوعی نظم در فرم، الگو و شکل بودند که در اثر استمرار و تجربه حاصل از کارایی به فرم های بهتری تبدیل شده و سازمان فضایی مناسبتری را جهت پاسخ گویی به نیازهای انسانی تحقق می بخشیدند این سازمان فضایی در ادوار تاریخی حاصل بکارگیری رویکردهای مختلفی بوده که هر کدام تأثیرات متفاوتی را بر کالبد عرصه سکونتگاهی برجای گذاشته اند. از این رو در تحلیل فرمها و اشکال کالبدی بهتر است به پس زمینه اندیشه ی آنها توجه شود و از آنجاییکه ارتباط تنگاتنگی میان اشکال عینی و پس زمینه اندیشه طرح ریزی کالبدی وجود دارد، می‌توان با طرح مصداق‌هایی تا حدود زیادی از از اشکال عینی به پس زمینه اندیشه ای و برعکس از پس اندیشه ای به وضعیت اشکال عینی پی برد.
طرح ریزی کالبدی[ویرایش]
طرح ریزی کالبدی به دلایل مختلف مورد توجه بوده است. پس از گذار سکونتگاههای اولیه و سکونتگاههایی که تا حدی پیچیدگی داشتند، طرح ریزی به صورت الزامی برای سکونتگاههای انسانی درآمد. در کل الزامات طرح ریزی کالبدی عبارتند از :
· نیاز روان شناختی برای امنیت و تقاضا برای انگیزش
· نیاز عاطفی برای هویت، ایجاد حس در خانه بودن، حفظ یکپارچگی معماری
· طراحی برای نیاز ادراکی، مسیریابی آسان
· راحتی فیزیکی
· ترفیع در هم کنش و ارتباطات میان ساکنان
· افزایش جذابیت محیط مصنوع و تسهیلاتی برای تجارب زیباشناختی در احساس زیبایی
بارنت(۱۹۷۴) معتقد طرح ریزی کالبدی فرآیند طراحی سکونتگاه‌ها بدون طراحی ساختمانها است. یا مدنی پور (۱۹۹۷) طرح ریزی کالبدی را یک فعالیت بین رشته ای برای شکل‌دهی و مدیریت محیط سکونتگاهی است که هم به فرآیند شکل‌دهی و هم فضاهایی که امکان شکل دهی را فراهم می آورند، علاقه دارد. .(bas:۲۰۰۳)
اجزای تشکیل دهنده طرح ریزی کالبد عبارتند از:
۱. فرم یا کالبد: مفهومی سه بعدی است و تعریف و تحدیدکننده فضا محسوب می شود.
۲. فضا: محل تجلی نوع فعالیتهای مبتنی بر انسان و محل وقوع فعالیت هاست.
۳. فعالیت: فعالیت انسانی در فضای جغرافیایی را شامل میشود.
۴. انسان: روح فضا و فعالیت است.(آقایاری هیر،تابستان ۱۳۸۷،صص ۴۲و۴۳ )
مسایل مربوط به روستا و توسعه روستایی از جمله مسایلی است که از دیرباز ذهن مسئولان کشور را به خود مشغول داشته که امری طبیعی و منطقی به نظر میرسد، چرا که بخش عمده ای از جمعیت کشور در روستاها سکونت دارند. اگرچه تغییر نسبت جمعیت شهری و روستایی به جمعیت کل کشور در طی دهه های اخیر به طور مرتب به نفع جمعیت شهری و به ضرر جمعیت روستایی رقم خورده است، با این وجود هنوز حدود ۳۱ درصد جمعیت کشور در روستاها زندگی می‌کنند که این وضع نشانگر ضرورت توجه به این بخش از مردم کشور می‌باشد. به عبارت دیگر بدون توجه به توسعه روستاها وپیشرفت روستاها و روستاییان نمی توان به توسعه و پیشرفت در مقیاس ملی اندیشه کرد.
اگرجه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در برخی برنامه های عمرانی، بصورت جسته و گریخته، توسعه روستایی از طریق ارائه خدامتی محدود به روستاها مدنظر قرار گرفت، لیکن عدم توجه به نیاز روستاییان که معلول عدم شناخت واقع بینانه از نیازهای جامعه روستایی بود، حصلی جزء ترویج زندگی شهری و هجوم گسترده روستاییان به شهرها برای بهره‌مندی از امکانات و و فرصتهای شغلی بخشهای صنعت و خدمات موجود در شهرها را بدنبال نداشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از جمله طرحهایی که به دلیل توجه خاص دولت به روستاها و در راستای بهبود وضعیت اجتماعی- اقتصادی و بویژه کالبدی آنها در دستور کار قرار گرفت، طرحهای هادی روستایی بود، که در این ارتباط مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۲ دیماه سال ۱۳۶۲ با هدف غلبه بر توسعه نیافتگی و گسترش رفاه و ایجاد تغییرات اقتصادی – اجتماعی در روستاها و نیز خودمفایی نسبی در تولیدات کشاورزی، ماده واحده ای به شرح زیر از تصویب گذراند: " دولت موظف است بمنظور بهبود وضع روستاها و بازسازی آنها بوسیله وزارت خانه ها و ارگانهای ذیربط، لایحه ای جهت رساندن خدمات رفاهی و امکانات فرهنگی، بهداشتی، صنعتی و تولیدی ظرف سه ماه تهیه و تقدیم مجلس شورای اسلامی نماید."
بدین ترتیب در اجرای سیاست توجه به مناطق روستایی و در راستای توسعه و عمران روستاهای کشور و تجدید حیات و هدایت روستاها و در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی، تهیه و اجرای طرحهای کالبدی روستاها تحت عنوان بهسازی روستاها بر عهده بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گذاشته شد. بر اساس پیش بینی ها، هدف از این طرح ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنها از یکسو و تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی و رفاهی و نیز هدایت فیزیکی روستا از سوی دیگر بوده و گذشته از آن، ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود نسبی وضعیت زندگی روستاییان و خدمات زیست محیطی و عمومی نیز از جمله اهداف طرح بهسازی روستاها بر شمرده شده است.
در این راستا، برای نخستین بار در سال ۱۳۶۲، در استان همدان با ابتکار نمایندگان مذکور در مجلس شورای اسلامی و با کوشش بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و حمایت مسئولین استان خصوصا استاندار و سازمان برنامه و بودجه وقت استان، طرح جامع و بهسازی ۵۹ روستای بالای ۵۰۰ خانوار استان همدان با برآورد زمانی پنچساله و اعتباری معادل ۲۲۰ میلیون ریال تدوین شد.
به تبع وظایف محوله قانونی به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در زمینه تهیه و اجرای طرحهای روستایی، این نهاد ضمن توجه ویژه به مسکن محرومان بویژه روستاییان، تهیه و اجرای طرح هادی روستایی را بعنوان یکی از مهمترین فعالیتهای در دست انجام مورد اهتمام قرار داد، طوریکه در حال حاضر تهیه طرح هادی روستایی حجم قابل توجهی از مجموعه فعالیتهای بنیاد مسکن انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داده و تهیه طرح هادی برای بیش از ۲۰۰۰۰ روستای کشور و اجرای طرح هادی و بهسازی محیط قریب ۱۰۰۰۰ روستا از جانب بنیاد مسکن تا پایان سال ۱۳۸۷ در سطح روستاها، باز گوکننده مساعی بنیاد جهت توسعه کالبدی سکونتگاههای روستایی کشور می‌باشد.
به موازات توسعه کمی، توسعه کیفی فعالیتهای مروط به تهیه و اجرای طرح هادی روستایی از جانببنیاد مسکن مورد توجه ویژه قرار گرفت. جهت نیل به این مهم و تحقق اهداف حاصل از تهیه و اجرا ی طرحهای هادی روستایی، شرح خدمات طرح مذکور طی چندین نوبت مورد ارزیابی قرار گرفت و با توجه و تأکید بیش از پیش به ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی روستاها و بهره گیری از مشارکت های مردمی در فرآیندتهیه و اجرای طرح های هادی روستایی، گامهای اساسی در نیل به اهداف توسعه پایدار سکونتگاههای روستایی از طریق تهیه و اجرای طرح هادی برداشته شد. بر این اساس و با توجه به اقدامات به عمل آمده، لازم می‌نماید جهت استمرار فعالیت ها و یا اتخاذ رویکردها جدید مداخله در سکونتگاههای روستایی، میزان اثربخشی اجرای طرح های هادی روستایی در ارتباط با شاخصهای محیطی- اکولوژیک، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و کالبدی( دفع بهداشتی زباله و پسماندهای خانگی، دفع آبهاب سطحی و فاضلاب، روحیه همکاری و مشارکت روستاییان، دسترسی و ارتباطات فیزیکی بویژه بین عرصه های زیست و فعالیت، گسترش موزون و برنامه ریزی شده بافت روستا و توزیع مناسب کاربریها و ....) مورد ارزیابی قرار گیرد.
بدیهی است سنجش میزان اثر بخشی اجرای طرح هادی روستایی نه تنها زمینه های شناخت بهتر و بیشتر از نیازها و افزایش حس پاسخگویی و شکوفا ساختن توانمندیهای مجریان را فراهم خواهد ساخت بلکه در ایجاد بستر مناسب برای تصمیم سازی و تصمیم گیریهای منطقی و عملی موثر خواهد بود(بنیاد مسکن انقلاب اسلامی،۱۳۸۸، صص ۱۵)
راهبردهای توسعه روستایی[ویرایش]
تمامی راهبردهای مطرح شده در ادبیات توسعه روستایی دارای خاستگاه و سرچشمه‌های فکری و نظری ویژه خود هستند. شناسایی این سرچشمه‌ها و زمینه‌های فکری و نظری به فهم بهتر راهبردهای مربوطه کمک خواهد کرد. در نگاه نخست شاهد وجود دو نوع سنت فکری عام از اجتماع روستایی هستیم: سنت و برداشتی که اجتماع روستایی را یک اجتماع همگون تصور می‌کند و سنتی که اجتماع روستایی را اجتماعی ناهمگون در نظر می‌گیرد. برداشت اول سنتی‌تر و قدیمی‌تر است و به نوعی مورد توجه و اذهان تمامی جامعه‌شناسان کلاسیک است که نگاهی ایستاگرایانه نسبت به جوامع غیر شهری دارند. حتی مارکس که به پویایی جوامع عنایت بیشتری دارد، در خصوص جوامع روستایی این پویای و تحول را لحاظ نمی‌کند... . برداشت ایستاگرایانه از اجتماعات روستایی موجب تقویت این ایده گردید که نیروهایی از بیرون و از بخش مدرن جامعه باید عهده‌دار ایجاد تغییر و توسعه در روستاها شوند و در نتیجه جامعه روستایی باید دریافت کننده عناصر تغییر باشد، نگاهی که موجب بسط رویکرد نوسازی و طراحی راهبردها و برنامه‌های توسعه‌ای برونزا و از بالا به پایین گردید. پارسونز در چارچوب نظریه ساختی- کارکردی پس از بررسی اندیشه جامعه‌شناسان کلاسیک «فهرستی از متغیرهای الگویی به دست می‌دهد که گره‌بندی دو‌گانه جوامع انسانی را در بر می‌گیرد: یک دسته احساسی، پراکنده، متمایل به مرام خاص و متوجه مقاصد کلی هستند و دسته دیگر از لحاظ احساسی بی اعتنا، متمرکز، دارای دید مادی و سرانجام دارا ی مقاصد فردی هستند. جوامع روستایی به دسته اول و جوامع شهری و صنعتی به دسته دوم تعلق دارند» (ازکیا،۱۳۸۳،ص۲۳).
بسیاری از کشورهای در حال توسعه که عموماً تحت استعمار مغرب زمین بوده‌اند، پس از کسب استقلال سیاسی نیز تلاش کرده‌اند که از راهبرد توسعه برونزا در قالب دیدگاه نوسازی برای سیاستهای توسعه خود استفاده کنند و در زمینه توسعه روستایی الگوهای تکنو کراتیک و اصلاح‌طلبانه را تجربه کنند و در راستای سیاستهای اقتصاد جهانی بر افزایش تولید کشاورزی از طریق استفاده از تکنولوژی و نهاده‌های کشاورزی، و تجاری بودن کشاورزی از طریق هدایت آن به سمت تولید محصولات نقدی و صادراتی و رهایی از قیود سنتی و ترویج وجهه‌نظرهای مناسب توسعه از نوع غربی و تحقق انقلاب سبز تأکید کرده‌اند. چنین راهبردی مورد انتقادات شدیدی چون تشدید کننده فقر و نابرابری و ضد توسعه بودن قرار گرفته است و در ابعاد اصلاح‌گرایانه آن نیز به دلیل عدم دگرگونی لازم در ساختارهای اجتماعی، و بخصوص ساختار قدرت، نتوانسته در جهت نیل به توسعه متعادل و متوازن در جامعه روستایی ایفای نقش کند.
نقطه مقابل این راهبرد، راهبردی است که معتقد به ایجاد تغییرات بنیادی در جوامع روستایی است. در قالب این رویکرد بدون تحول بنیادی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی جوامع روستایی، که بی ارتباط با تحول ساختاری از نوع انقلاب در کل جامعه نیست، امحای فقر و تنگدستی و نیل به توسعه واقعی امکان‌پذیر نیست (ازکیا،۱۳۸۳، ص۲۸). به این ترتیب در حالی که شیوه اول بر افزایش میزان بهره‌وری و سازماندهی شیوه دهقانی تأکید می‌ورزد، شیوه دومی به برقراری نظام جدی مالکیت ارضی و یا استقرار سکونتگاههای جدید با مزارع، که لزوماً با هزینه‌های سرمایه‌ای زیاد همراه است، می‌پردازد (ازکیا،۱۳۶۴،ص۱۳۷). با عنایت به طرح این رویکردها و نقاط قوت و ضعف آنها به لحاظ نظری و تجربی در چند دهه اخیر در خصوص جامعه روستایی شاهد طرح رویکردهای جدید‌تری که صورت ترکیبی‌تری دارند هستیم. در رویکردهای جدید اصولاً بر نقش سازمانهای محلی، سازماندهی مردم و مشارکت دادن آنها در ابعاد مختلف فرایند توسعه روستایی تأکید میشود واز طرفی تلاش می‌گردد که ابعاد و زمینه‌های متنوع جامعه روستایی را در مباحث نظری خود لحاظ کنند، که برایند آن طرح توسعه همه‌جانبه روستایی در ادبیات توسعه روستایی است (ازکیا،۱۳۸۳، ص۲۸).
← دیدگاه بهبود و اصلاحاین دیدگاه که منشأ گرفته از مکاتب تکاملی توسعه است جوامع را به دو جامعه سنتی و جدید تقسیم می‌کند و بر این باور است که جوامع در یک مرحله شبیه به هم بوده‌اند. در سال ۱۹۶۰ بانک جهانی هدف از روش بهبود را اینطور تعریف کرده است: «پیشرفت تدریجی در شیوه‌های زراعی و دامی دهقانان به منظور افزایش میزان بهره‌وری بدون ایجاد دگرگونی در نظامهای حقوقی و اجتماعی». این شیوه امکان می‌دهد که نهادهای اجتماعی و نظام زمینداری موجود تداوم پیدا کند. در این روش توسعه از طریق ترویج فعالیتهای کشاورزی جدید، به این امید که دهقانان به کاربرد انواع ابزارها و شیوه‌های جدید تولید تشویق شوند، آغاز میشود. این امر دهقانان را قانع می‌سازد که بیشتر برای بازار تولید کنند که به نوبه خود نیازمند گسترش سازمانهای بازاریابی است (ازکیا،۱۳۶۴،ص۱۳۷). شیوه بهبود از ویژگیهای سیاست توسعه حکومتهای تحت استعمار بریتانیا در افریقا و هند و مناطق دیگر می‌باشد... . در اکثر کشورها «شیوه بهبود» بعد از کسب استقلال سیاسی گسترش پیدا کرد. برای مثال یکی از اهداف اولین برنامه ۵ ساله هندوستان (۱۹۵۲) افزایش تولیدات کشاورزی، از طریق کاربرد دانش علمی و سرمایه‌گذاری مالی بود، و این امر می‌بایست از طریق افزایش کارهای ترویجی در میان جمعیت بهره‌بردار دهقان جامعه عمل بپوشد (ازکیا،۱۳۶۴،ص۱۳۸).
برای پیاده کردن دیدگاه اصلاح و بهبود، عمدتاً دو راهبرد مورد توجه قرار گرفته است که عبارتند از: راهبرد تکنو کراتیک و راهبرد اصلاح‌طلبانه.
← راهبرد تکنوکراتیکاکثر کشورهای در حال توسعه استراژی تکنوکراتیک را برای توسعه روستایی به مرحله اجرا در می‌آورند. هدف اقتصادی عمده این استراتژی افزایش تولیدات کشاورزی است که از طریق تشویق دهقانان به پذیرش تکنولوژی پیشرفته، صورت می‌گیرد (مانند فیلیپین) یا از طریق یکپارچگی ارضی (مانند برزیل). (ازکیا،۱۳۶۴،ص۱۴۱).
تکنوکراتیک از لغت Technique بهمعنی فن واسلوب گرفته شده است و می‌توان آن را فن‌محوری معنی نمود. اندیشه فنی یا تکنوکراتیک خود یک پدیده وارداتی از تمدن صنعتی جدید است. طبق این طرز تفکر، مشکل اساسی و نهایی توسعه، مشکل مدیریت به معنی عام کلمه است. در اندیشه تکنوکراتیک قوانین اقتصادی عام وجود ندارد. یکی از برجسته‌ترین نمایندگان اندیشه تکنوکراتیک، متفکر آمریکایی معروف به جان کنت گالبرایت است. این طرز تفکر که طی سالهای بین دو جنگ جهانی و در دهه پس از جنگ دوم شیوع فوق‌العاده‌ای در جوامع صنعتی غربی پیدا کرد، در انتقال به کشورهای توسعه نیافته تبدیل به یکی از مؤلفه‌های اساسی ایدئولوژی توسعه گردید. در دیدگاه تکنوکراتیک هدف اصلی افزایش محصول است و جهت نیل به این مقصود در سطح وسیعی، از وسایل فنی و سرمایه بر پایه تکنولوژی پیشرفته استفاده میشود.این استراتژی بر ایدئولوژی کاپیتالیسم مبتنی است. در افزایش تولید علاوه بر وجه فنی آن، یکپارچگی ارضی نیز به کار می‌رود که می‌توان آن را وسیله‌ای برای کاربرد وسایل فنی دانست. (مطیعی لنگرودی،۱۳۸۴،ص۷۲)
← راهبرد اصلاح طلبانهاین دیدگاه نیز مانند دیدگاه تکنو کراتیک به تغییرات اساسی ساختاری در جوامع روستایی اعتقاد ندارد و سعی می‌کند مسایل جوامع روستایی رارا از طریق دگرگونی در دسترسی روستاییان به نهاده‌های کشاورزی حل کند. ازکیا معتقد است این شیوه توسعه روستایی به توزیع درآمد در میان بعضی از بخشهای جامعه ( بویژه دهقانقن متوسط) نظر دارد و به دنبال آن اهمیت کمتری به افزایش بازده تولیدات کشاورزی می‌دهد. در این سیستم تلاشهایی به منظور ایجاد تعادل میان امر برابری بیشتر در جامعه و رشد تولیدات کشاورزی از طریق دگرگونی ارائه نهاده‌های کشاورزی صورت می‌گیرد. ایدئولوژی همراه با این نوع توسعه روستایی معمولاًاز انواع ایدئویوژیهای ملی‌گرایانه و گاهی نیز مردم پسند است. نهاد عمده مالکیت بر مالکیتهای خانوادگی استوار است. (ازکیا، ۱۳۶۴،ص۱۴۲)
← دیدگاه دگرگون سازیاین دیدگاه به دگرگونیهای اساسی در شیوه تولید و الگوی مالکیت در جوامع روستایی اشاره دارد و معتقد است که روش بهبود و اصلاح نتوانسته دگرگونیهای به آن صورت اساسی در این جوامع به وجود آورد و گواه آن نیز افزایش تدریجی و کند میزان بهره‌وری کشاورزی می‌باشد. توزیع درآمد، خود اتکایی و عدالت اجتماعی از اهداف اصلی این دیدگاه توسعه می‌باشد. این دیدگاه توسعه نیافتگی کشورهای جنوب را ناشی از وابستگی این کشورها به کشورهای شمال، عدم انعطاف نهادی و ساختی ، روحیه محافظه‌کارانه دهقانان در پذیرش فرصتهای تازه اقتصادی، بیکاری پنهان و مواردی از این قبیل می‌داند. در کل اگر چه این دیدگاه مجموعه‌ای از عوامل درونی و بیرونی را به عنوان موانع توسعه کشورهای توسعه نیافته می‌داند ولی در این فرایند عوامل بیرونی را مقدم بر عوامل درونی به شمار می‌آورد.
یکی از استراتژیهایی که در زمینه شیوه دگرگون‌سازی مورد نظر است، توسعه روستایی بر مبنای دگرگونی ریشه‌ای (رادیکال) است. هدف استراتژی رادیکال مهمتر از همه انجام دگرگونی سریع اجتماعی و توزیع مجدد قدرت سیاسی است. بعد از این مسایل، اهمیت توزیع مجدد درآمد و ثروت مطرح است و بالاخره بالا بردن تولید هدف بعدی قرار می‌گیرد. به طور کلی خلاصه اهداف این استراتژی عبارت است از افزایش مشارکت توده مردم، برابری اقتصادی و تولید بیشتر می‌باشد (ازکیا، ۱۳۶۴،ص۱۵۳).
ایدئولوژیی که معمولاً در پشت استراتژی رادیکال وجود دارد سوسیالیسم است. سوسیالیسم کشاورزی بویژه نوع آسیایی آن بر این فرض استوار است که می‌توان منابع بالقوه بهره‌بر‌داری نشده، یعنی نیروی کار انسانی را در جهت توسعه کشاورزی را بسیج کرد. اساس این استراتژی بر افزایش روزهای کار، تلاش شدید کارگران و بالا بردن مییزان بهره‌وری و قوه ابتکار نیروی کار استوار است. (همان منبع ،ص۱۵۳). در کشورهای جهان سوم برای پیاده کردن دیدگاه دگرگون‌سازی از دو طرح زیر استفاده میشود:
الف- طرحهای اسکان ب- طرح اصلاحات ارضی
طرح های اسکان[ویرایش]
طرحهای اسکان دارای دو ویژگی ۱- تحرک جغرافیایی جمعیت و ۲- برنامه‌ریزی و کنترل که در مسئولیت نوعی هیئت مدیره است، می‌باشند. به دلایل مختلف از جمته انسان‌دوستانه،سیاسی، اقتصادی، افزایش جمعیت، فرسایش خاک، کمبود زمین و آب جلوگیری از هجوم تحصیل کرده‌های روستایی به شهرها و استفاده بهتر از سطح زیر کشت، گروه‌بندی مجدد جمعیت برای استفاده بهتر از امکانات کشاورزی اجتناب‌ناپذیر میشود. این طرحها به دلایل فراهم کردن حداقل امکانات رفاهی و کشاورزی به جای اینکه طرحهایی سازمان یافته باشد، نوعی مهاجرت اجباری است (ازکیا، ۱۳۶۴،ص۱۵۴).
اصلاحات ارضی[ویرایش]
استراتژی دیگری که تأثیر عمده‌ای در تجدید سازمان ساخت اجتماعی – اقتصادی مناطق روستایی به جای می‌گذارد، اصلاحات ارضی است. این سیاست مستلزم مداخله مستقیم دولت به منظور ارایه دگرگونیهای عمده در وضع اجاره‌داری و یا مالکیت زمین است (ازکیا، ۱۳۶۴، ص۱۶۳).
← توسعه و اصلاحات ارضیدر ابتدا ذکر این نکته ضروری است که منظور ما از اصلاحات ارضی، اصلاحات ارضی صورت گرفته توسط «دولتها» به منظور تغیر الگوی مالکیت زمین به نفع دهقانان در جوامع روستایی است. و به نوعی می‌توان گفت «اصلاحات ارضی از بالا. اصلاحات ارضی یکی از طرحهای توسعه می‌باشد که به منظور بهبود شرایط اجتماعی اقتصادی روستاییان در این مناطق صورت می‌گیرد. اما اجرای هر نوع طرح و برنامه‌ای در جامعه تغییراتی را در موقعیت گروهها و خانواده‌ها و نقش آنها در جامعه به وجود می‌آورد که این امر به نوبه خود منجر به شکلگیری تضادهای جدیدی در جامعه می‌گردد. مسلماً اجرای اصلاحات ارضی نیز از این امر مستثنا نیست زیرا که با اجرای اصلاحات ارضی همه قشار جامعه روستایی مالک زمین نمی‌شوند و نوعی نابرابری در جامعه روستایی به وجود می‌آید که این نابرابری نیز تضاد را به دنبال خواهد داشت. در رابطه با اصلاحات ارضی تحلیلها و دیدگاههای مختلفی از سوی صاحبنظران ارایه شده است ولی درکل می‌توان دو دیدگاه را در این زمینه تشخیص داد: ۱- دیدگاه نوسازان. ۲- دیدگاه رادیکالیستها
نوسازان بر این عقیده‌اند که روابط و الگوهای رفتاری موجود در جوامع روستایی مانع اصلی پیشرفت این جوامع می‌باشد و برای ورود به جامعه مدرن باید یک سری تغییرات اساسی در این روابط و الگوها ایجاد شود. آنان به مسأله اصلاحات ارضی نگاه خوش‌بینانه‌ای دارند و اجرای اصلاحات ارضی را ، راهی برای برابری هر چه بیشتر اقشار مختلف جوامع روستایی و حرکت به سمت عدالت اجتماعی می‌دانند و معتقدند که با تقسیم زمین بین روستاییان آنان انگیزه اقتصادی پیدا می‌کنند و از این طریق وارد چرخه بازار می‌شوند.
رادیکالیستها مانند نوسازان نگاه خوش بینانه‌ای به اصلاحات ارضی ندارند و آن را راهی برای حفظ وضع موجود توسط دولتها می‌دانندو معتقدند که با اجرای اصلاحات ارضی نابرابری موجود در جوامع روستایی از بین نمی‌رود و توزیع زمین بین دهقانان نوعی توزیع فقر می‌باشد.
بافت كالبدي سكونتگاه هاي روستايي[ویرایش]
بافت عمومي سكونتگاههاي روستايي بيانگر شكل، فرم و الگوي حاصل از تاثيرگذاري عوامل گوناگون در عرصه روستا و نحوه ارتباط و كنش متقابل اين عناصر و ويژگيهاست. همچنين بافت كالبدي سكونتگاهها نمايانگر نحوه نظم پذيري خانه ها و استقرار اراضي زراعي و نيز چگونگي قرار گرفتن راهها و ميادين( شبكه معابر) در كنار يكديگر است.بنابراين اجزاي بافت سكونتگاههاي روستايي به تفكيك عبارتند از: الف : خانه ها؛ ب: مزارع، باغها و مراتع؛ ج ـ مكانهاي عمومي و ميادين؛ دال: شبكه معابر به عنوان شريان ارتباطي مجموعه سكونتگاهي.(سعيدي، ۱۳۷۷ : ۵۲ ) از سوي ديگر، بافت كالبدي مساكن روستايي از لحاظ فرم ممكن است منظم يا نامنظم باشد؛ به عبارت ديگر، ممكن است اين فرم نتيجه روند شكل پذيري مبتني بر برنامه يا برپايي و گسترش خود به خود باشد. البته اين امكان وجود دارد پس از بر پايي مبتني بر برنامه سكونتگاه، گسترش بعدي آن خود به خود و گونه اي نامنظم صورت گيردو نظم اوليه را برهم بريزد يا برعكس، پس از گسترش نامنظم آن، اقداماتي بر اساس برنامه صورت پذيردو بر اساس آن الگويي منظم حاصل آيد. شبكه مبتني بر برنامه نمايانگر زير بنا و كالبدي منظم است و بر عكس برپايي و توسعه خود به خود، نمايانگر كالبدي نامنظم.(همان، ۵۳ )
اثرات اجراي طرح هادي روستايي[ویرایش]
اجراي طرح هادي در روستاهاي كشور بازتابها و اثراتي را در ابعاد مختلف محيطي، كالبدي و اجتماعي و اقتصادي داشته است كه در ذيل به آنها اشاره مي شود:
← اثرات محيطينابساماني وپايين بودن شاخص هاي كمي و كيفي محيط زيست در روستاها از ويژگيهاي غالب سكونتگاههاي كشور در حال حاضر به شمار مي آيد كه از پيامدهاي آن مي توان به فراهم بودن زمينه بروز انواع بيماريها اشاره نمود. طرح هادي روستايي به منظور ارائه خدمات زيست محيطي، ايجاد فضاي مناسب جهت سكونت و فعاليت و نيز فراهم نمودن زمينه كاهش خطر سوانح و بلاياي طبيعي از طريق شناخت سوانح طبيعي متحمل و تمهيد اقدامات ايمن سازي، طرح ها و پروژه هايي چون تعيين مكان دفع بهداشتي زباله، برنامه جمع آوري و هدايت آبهاي سطحي و فاضلاب، برنامه مكانيابي يا توسعه محدوده گورستان، طرح هاي ايمن سازي نظير برنامه بهسازي و مقاوم سازي بناها، احداث سيل بند، ديوارساحلي را با ضوابط و مقررات مربوطه اجرا يا پيشنهاد مي نمايد.(عزيز پور و حسيني حاصل، ۱۳۸۷ : ۵۱ )
← اثرات اجتماعي و فرهنگي سكونتگاههاي روستايي اگر چه از لحاظ اجتماعي(قومي) عموماً فضاهاي نسبتا همگني را عرضه مي دارند اما به لحاظ بهرهمندي از امكانات و خدمات از محروميت رنج مي برند. خدمات و امكانات اجتماعي روستاها غالباً به مسجد به عنوان تنها كانون وفاق و مراودات اجتماعي ـ فرهنگي محدود بوده كه آن نيز عليرغم اهميت و كاركرد اساسي خود فاقد امكانات كافي جهت ارائه خدمات فرهنگي ـ اجتماعي لازم به كليه گروه هاي سني و جنسي روستاست.
از اين رو طرح هادي روستايي كه ايجاد زمينه توسعه و عمران روستا را با توجه به شرايط فرهنگي ـ اجتماعي يكي از اهداف اصلي خود قرار داده است به پشتوانه مطالعات، قابليت ها، و محدوديت ها و كمبودهاي اجتماعي ـ فرهنگي روستاها را شناسايي كرده و با تعيين حدود محلات و پيش بيني خدمات مورد نياز در صورت اجرايي شدن زمينه بهره مندي روستاييان را از خدماتي نظير كتابخانه، اماكن ورزشي ـ مذهبي در راستاي شاخص هاي اجتماعي و فرهنگي روستاها فراهم مي آورد. .(عزيز پور و حسيني حاصل، ۱۳۸۷ : ۵۳ )
← اثرات اقتصادياگر چه طرخ هادي روستايي، عمدتاً از ماهيتي كالبدي برخوردارند؛ ليكن و همچنانكه در اهداف اصلي طرح نيز مورد امعان نظر قرار گرفته، بر اين باور است كه توسعه و عمران روستاها بايد با توجه به جميع جوانب از جمله شرايط اقتصادي روستا صورت پذيرد. مورد توجه قرار دادن ساير اهداف چون تامين عادلانه امكانات از طريق ايجاد تسهيلات توليدي، ايجاد فضاي مناسب فعاليت، ايجاد تناسب منطقي ميان جمعيت و عملكردهاي مختلف بخصوص عملكرد توليدي مورد نياز روستا، نيز تبيين كننده توجه ويژه طرح هادي به مسائل اقتصادي و توليدي روستاست. طرح هادي با بررسي وضعيت اقتصادي روستا و تفكيك بخشهاي اقتصادي، شناخت منابع درآمدي، تعيين حجم و نوع مبادلات اقتصادي با ساير مراكز، بررسي و تعيين ارزش اقتصادي زمين و ساختمان در روستا و شناخت عوامل تاثير گذار بر آن برنامه ها و پروژه هاي اقتصادي مورد نياز را با تاكيد بر برنامه هاي اشتغالزايي و امكان افزايش درآمد روستاييان ارائه مي نمايد.(عزيز پور و حسيني حاصل، ۱۳۸۷ : ۵۴ )
← اثرات كالبدي ارائه طرح هايي چون كاربري اراضي و انجام عمليلاتي نظير اصلاح معابر، ساماندهي مراكز محلات، ميادين و گره هاي اصلي، تعيين شبكه معابر پيشنهادي، تعيين محدوده هاي با ارزش معماري، تاريخي و فرهنگي و طبيعي، تعيين فضاهاي نيازمند نوسازي يا بهسازي به انضمام ضوابط و مقررات لازم در خصووص ساخت وسازو حرايم مصنوع( جاده ها، خطوط انتقال انرژي، آثار و ابنيه تاريخي، محوطه هاي نظامي و انتظامي) از جمله طرح ها و پروژه هاي كالبدي طرح هادي روستايي هستند كه با استناد به نتايج مطالعات به عمل آمده در راستاي بهبود كيفيت بافت و هدايت فيزيكي روستا، ارائه و پيشنهاد مي‌گردد. .(عزيز پور و حسيني حاصل، ۱۳۸۷ : ۵۴ )
نتیجه گیری[ویرایش]
با توجه به اینکه توسعه نواحی روستایی در همه ابعاد کالبدی- فیزیکی-اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی متأثر از شرایط کلان حاکم بر کشور است بنابراین تحقق توسعه روستایی از دید کالبدی مستلزم تغییر و تحولات ساختاری در نظام مدیریت برنامه ریزی توسعه روستایی در کشور است در این راستا در این بخش پیشنهاداتی از صاحبنظران و اساتید و محقق درباره مدیریت لازم اجرای طرحهای هادی از نظر کالبدی و نظر حاکم بر توسعه روستایی در کشور و پژوهشگرانی که قصد انجام تحقیق دارند بیان میشود:
← اجرای بهتر طرح هادی( جهت بهبود وضعیت کالبدی)
· پررنگ تر کردن نقش دهیاریها در سطح روستاهها میتواند شرایط مناسبی را برای بهبود وضعیت مسکن روستایی فراهم نماید زیرا این نهادها میتوانند همانند شهرداریها امور صدور مجوز ساختمان، نظارت بر ساخت و ساز و اجرای طرح های هادی را به صورت متمرکز انجام دهند.
· استفاده از افراد متخصص و تحصیلکرده در سطح روستاها به عنوان عواملی که دهیاریها از آن برای هر چه بهتر انجام دادن امور بهره گیرند.( همانند رشته های مانند پزشکی که پس از فارغ التحصیلی در نواحی روستایی مشغول به فعالیت میشود)
· بالابردن میزان کیفیت و کمیت مشارکت مردم در فرآیند تهیه و اجرای طرح هادی ضروری به نظر میرسد. در این راستا با توجه به این که دهیاریها تبلور مدیریت محلی و مشارکت مردمی هستند میتوانند مشارکت مردم را در فرآیند اجرای طرح ها را افزایش دهند. در واقع همان تفکیکی که بن وزرات مسکن و شهرسازی با شهرداریها در زمینه تهیه و اجرای طرح های توسعه شهری وجود دارد میتواند بین وزارت مسکن و شهرسازی( بنیاد مسکن انقلاب اسلامی) و دهیاریها نیز وجود داشته باشد.
· تربیت و تقویت نیروهای متخصص و کارشناس در نواحی روستایی ( بخصوص دانشجویان و فارغ التحصیلان برنامه ریزی روستایی) در راستای بهتر انجام شدن طرحها
· ایجاد و گسترش روستاهای نمونه از نظر کالبدی
· استفاده از پیمانکاران بومی در اجرای طرح هادی
· تدوین قوانین و مقررات مناسب برای حفاظت از اراضی کشاورزی به منظور استمرار تولید
· ایجاد و تقویت شبکه دفع فاضلاب در محیطهای روستایی
· تقویت شیوهای نظارتی در اجرای طرح هادی از طریق نهادهای مردمی
· توجه لازم به ابعاد اجتماعی و اقتصادی تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی به دلیل اینکه عدم توجه به این ابعاد مانع موفقیت کامل اجرای این طرحها در دستیابی به اهداف کالبدی شده است.
← ساختاری و مدیریت· ایجاد سازمان و تشکیلاتی منسجم و یکپارچه با توجه به ماهیت وتوسعه روستایی
· توجه به روش شناسی کیفی و مشخص در فرآیند تدوین برنامه های توسعه روستایی
· تشکیل سازمان عمران وتوسعه روستایی کشور
· تشکیل سازمان نظام مهندسی توسعه روستایی عمران استان گیلان در نظام فنی و اجرایی کشور
· ایجاد گرایش برنامه ریزی توسعه روستایی در نظام فنی و اجرایی کشور
==محققین===
· پژوهش موردی درباره مساکن و معماری روستایی
· پژوهش موردی درباره مسایل زیست محیطی
· پژوهش موردی درباره نظام کاربری اراضی موجود در روستا و روند تغییر کاربریها
منابع و ماخذ[ویرایش]
آسايش، حسين، اصول و روشهاي برنامه‌ريزي روستايي، انتشارات پيام نور ۱۳۷۵.
آسايش، حسين، كارگاه برنامه‌ريزي روستايي، چاپ چهارم انتشارات پيام نور سال ۱۳۸۲.
ازكيا، مصطفي، مقدمه‌اي بر جامعه‌شناسي توسعه‌ي روستايي، چاپ چهارم انتشارات اطلاعات ۱۳۷۰.
بنياد مسكن انقلاب اسلامي، گزارش تهيه و اجراي طرحهاي هادي روستايي، مديريت برنامه‌ريزي طرحهاي هادي، سال ۱۳۶۹.
- رضوانی، محمد رضا(۱۳۸۳)، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران، نشر قومس، تهران
سعیدی، عباس،سطح بندی روستاهای کشور،تهران ،معاونت عمران روستایی،۱۳۸۷
سعیدی، عباس، الزامات اقتصادی- اجتماعی ساخت و ساز مسکن روستایی، مجموعه مقالات سیمینار توسعه مسکن، تهران وزارت مسکن و شهرسازی،۱۳۷۳
نشریه آبادی شماره ۵۹، تابستان ۱۳۸۷، تبیین رویکردهای طرح ریزی کالبدی روستایی، نویسنده: محسن آقایاری هیر، شرکت مهندسین مشاور شرق آیند،
نشریه آبادی شماره ۵۹، تابستان ۱۳۸۷، ویژگی های شکلی بافتهای روستایی ایران، نویسندگان رضا احمدیان، حمید محمدی ماکرانی، سیروس موسوی،
پیوندها[ویرایش]
وبلاگ مدیریت جهانگردی و توریسم
