وضعیت جغرافیایی شهرستان دزفول
نويسنده: سميه اسدي
گرماي سوزان خوزستان كمتر به مردم مجال سفر به طبيعت و نقاط ديدني اين استان را مي دهد، حتي مردم حاشيه جنوب غربي كشور معمولاً براي رفتن به آغوش طبيعت رنج كيلومترها راه را بر خود هموار مي كنند. البته در اين كه نام خوزستان يادآور گرماست، شكي نيست، اما شايد عدم آشنايي با چشم اندازها و حتي جغرافياي طبيعي اين استان چنين ذهنيتي به وجود آورده باشد. شهر دزفول يكي از اين مناطق است.
پهنه شمال، شمال شرقي خوزستان دربرگيرنده بخشي از رشته كوه هاي زاگرس است و شهر دزفول نيز به لحاظ واقع شدن در شمالي ترين نقطه استان و نزديكي به كوهستان و همچنين عبور رودخانه دز از دل اين شهر، يكي از سرسبزترين و زيباترين نقاط ديدني در خوزستان است كه جنبه باستاني آن نيز به زيبايي آن افزوده است اين شهر در مسير جاده اصلي نيست و از طريق شهرستان انديمشك به مناطق شمالي و جنوبي مي پيوندد.
آب و هواي دزفول گرم و نيمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان معتدل است.
•
گویش دزفولی لهجه دزفولي لهجه اي ايراني و از مشتقات گويش بختياري است و شباهت زياد به لهجه شوشتري دارد و امكان دارد از بقاياي لهجه خوزي باشد كه ساكنان اوليه خوزستان بودند.
•
اقتصاد دزفول اقتصاد دزفول عمدتاً متكي بر كشاورزي است.
محصولات عمده كشاورزي اين شهرستان عبارتند از: گندم، جو، صيفي جات، چغندر قند و مركبات كه بخشي از آن به خارج از كشور صادر مي شود. رودخانه دز كه از بزرگترين رودخانه هاي كشور است مهم ترين تأمين كننده آب مصرفي كشاورزي است و سهم بسزايي در رونق كشاورزي اين منطقه دارد. سد دز با ذخيره ۳/۱ ميليارد مكعب آب، ۵۲۰ مگاوات برق براي نيروگاه آن فراهم مي كند و نقش مهمي در تنظيم فركانس كل شبكه برق كشور دارد. علاوه بر آن سد كرخه در غرب منطقه دزفول نيز در آبياري اراضي كشاورزي اين منطقه سهم بسزايي دارد.
صنعت نيل سازي كه در رنگ سازي كاربرد دارد ازجمله صنايع دستي دزفول است كه زماني محصولات آن به كشورهاي ديگر از جمله هندوستان و انگلستان صادر مي شد.
گليم بافي، كپو، جاجيم، نمدمالي و روسري بافي از ديگر صنايع دستي دزفول است.
•
آثار باستانی شهر دزفول به دليل قدمت تاريخي خود و بخصوص پديد آمدن در كنار تمدن بزرگ بين النهرين جزو قديمي ترين شهرهاي ايران است و همين موضوع موجب شده همواره به عنوان يكي از قطب هاي جاذب توريست معرفي شود و چون اكثر بناهاي تاريخي آن با آجر ساخته شده به نام شهر آجر در جهان معروف است.
•
شهر باستانی جندی شاپور اين شهر در ۱۰ كيلومتري دزفول و محدوده
روستای شاه آباد در سمت راست جاده دزفول به
شوشتر است و باني آن، شاپور اول ساساني (۲۴۱ - ۲۷۲ ميلادي) بوده است. شواهد ديگري نيز وجود دارد كه نشان مي دهد جندي شاپور از شهر انطاكيه الگو گرفته است.
شهر جندي شاپور از زمان ساسانيان محل نخستين دانشگاه و بيمارستان ايراني بوده و رشته هايي چون پزشكي و فلسفه توسط استادان ايراني، هندي و يوناني در آن تدريس مي شده است. بطور كلي اين دانشگاه در آن زمان نقش برجسته اي در جوامع علمي جهان داشت.
•
آرامگاه یعقوب لیث صفاری اين آرامگاه كه در روستاي شاه آباد در ۱۰ كيلومتري سمت راست جاده دزفول - شوشتر قرار دارد مدفن سردار نامي و مؤسس سلسله صفاريان در سيستان است كه در جندي شاپور وفات يافته است. در كنار اين آرامگاه بازمانده هاي جندي شاپور ديده مي شود.
•
پل قدیمی دزفول اين پل قديمي ترين پل جهان محسوب مي شود كه هنوز رفت و آمد خودرو در آن جريان دارد.اين پل كه ۱۴ دهانه دارد بر پايه هاي پل متعلق به دوره ساسانيان (۶۵۰ - ۲۲۴ ميلادي) بنا شده و شرق و غرب دزفول را به هم مرتبط مي كند.
•
تپه های چغامیش اين تپه ها در حدود ۴۰ كيلومتري جنوب شرقي دزفول واقع اند. به گفته باستان شناسان اين تپه ها گنجينه اطلاعات كاملي از دوران متعلق به هفتمين هزاره پيش از ميلاد تا شكوفايي كامل تمدن شوش دارند. يافته هاي حاصل از حفاري تپه هاي چغاميش شامل قديمي ترين سفال مربوط به دوران شوش (حدود ۵ هزار سال قبل از ميلاد)، صنايع دستي متعلق به دوره هخامنشيان، سفال قبرهاي متعلق به دوره اسلامي، گورهايي از دوره پارتيان و آثار متعلق به ساسانيان است.
• مسجد جامع دزفول
سبك معماري مسجد جامع دزفول به قرن سوم يا چهارم هجري تعلق دارد، اين مسجد در سال ۱۱۱۷ شمسي تعمير و مرمت شده است. ايوان شرقي مسجد از بناهاي دوره صفويه است كه به سال ۱۱۱۰ بنا شد. معماري اين بنا از اصول معماري كاخ ايوان كرخه تقليد شده است.
•
آبشار شوی اين آبشار زيباترين و بلندترين آبشاركشور است كه ۸۰ متر ارتفاع و ۵۰ متر پهنا دارد. اين آبشار در ۱۰۰ كيلومتري شمال دزفول و در بخش سردشت و در فاصله ۱۰ كيلومتري ايستگاه تله زنگ در مسير راه آهن سراسري تهران - جنوب واقع شده است. در حال حاضر دسترسي به آبشار به دليل صعب العبور بودن راه كوهستاني تنها از اين طريق صورت مي گيرد.
•
خانه تیزنو اين خانه متعلق به دوره قاجار و داراي تزئينات آجري چيني است و همچنين داراي فضاهايي از قبيل
شوادان ؛ هشتي و دو طبقه است. وجود ايوان رفيع در حياط از ويژگي هاي اين اثر است. اين بنا به شيوه معماري اصفهاني ساخته شده و فضاي اصلي آن داراي دو فضاي اندروني و بيروني است كه در حال حاضر از هم مشاع شده اند. درحال حاضر اين خانه، محل اداره ميراث فرهنگي و گردشگري دزفول است كه در محله قلعه واقع در جاده ساحلي قرار دارد.
•
حمام شاه رکن الدین اين حمام به دوره صفوي تعلق دارد و در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. اين بنا بخشي از مجموعه شاه ركن الدين است كه شامل حمام، بقعه، مسجد و مدرسه علميه است. مصالح آن متشكل از آجر سنتي، ملات، گل آهك است. وجود سقف هاي تاق و قوسي و حوض مربوط به سربينه از ويژگي هاي اين بناست. اين بنا هم اكنون در محله صحرابدر دزفول واقع است.
•
اماکن متبرکه شهر دزفول بناهاي مذهبي فراواني دارد. به دليل وجود حوزه ها و مدارس علميه و اماكن متبركه و همچنين ديانت مردم، اين شهر به دارالمؤمنين معروف شده است. بقعه سبزقبا، بقعه پير رودبند، بقعه شاه ابوالقاسم، بقعه شاه ركن الدين و بقعه شاه خراسون و همچنين مسجد لب فندق، مسجد دروازه و مسجد كرناسيون از مهم ترين اماكن مذهبي اين شهر است.
•
بقعه سبزقبا صاحب اين بقعه را به روايتي برادر امام رضا عليه السلام مي دانند. ساختمان بقعه و گنبد آن را از آثار دوره سلجوقي و تيموري (۸۴۵ - ۴۴۳ قمري) مي دانند. بناي موجود كاملاً بازسازي شده است.
•
بقعه پیر روبند اين بقعه در محله روبند يا رودبند در شمال غربي دزفول و در ارتفاعي مشرف به رودخانه قراردارد. تاريخ ساخت اين بنا به دوره تيموريان (۷۷۱ - ۸۴۵ هجري قمري) تعلق دارد ولي مرمت آن مربوط به دوران شاه عباس صفوي و به سال ۱۰۳۰ هجري قمري است. بقعه رودبند در تپه اي به ارتفاع ۲۲ متر قرار گرفته و داراي گنبد سفيد مخروطي شكل به ارتفاع ۱۸ متر است.
•
بافت قدیم دزفول بافت قديم دزفول در سال هاي اخير دچار آسيب هاي فراواني شده است. مهم ترين علت اين آسيب ديدگي، ۸ سال جنگ تحميلي، عوامل جوي و همچنين آشنا نبودن مردم در خصوص نگهداري از بافت قديمي دزفول است. از ديگر عوامل مي توان به شرايط اقتصادي ساكنان اين محلات و متروكه ماندن بسياري از خانه هاي اعياني اشاره كرد.
غلامرضا سلمان پور، كارشناس ميراث فرهنگي در اين خصوص مي گويد: يكي از بافت هاي بكر و ارزشمند در استان خوزستان، بافت قديم شهر دزفول است كه از حدود ۲۸ محله تشكيل شده است. اساس شكل گيري محلات بر بناي شرايط قومي و مذهبي بوده و هر محله خود داراي بناهاي عام المنفعه اي همچون مسجد، مدرسه، حمام و حتي قبرستان بوده است. اين نوع بافت بيانگر تمدن كهن و سابقه شهرسازي در اين منطقه از كشور بوده و برگرفته از تأثيرات طبيعي و همسان سازي با اقليم گرم و مرطوب منطقه است. استفاده از آجر در ساخت بناهاي اين شهر موجب شده تا اين شهر به عنوان نمايشگاهي از آجر مشهور شود.
ارتفاع بناها عموماً بين ۶ تا ۷ متر بوده كه با بهره گيري از هنر و توان معماران و استادكاران زبردست آن دوره و استفاده از تزئينات آجري و همچنين ايجاد فضاهاي پر و خالي موجب به وجود آمدن مناظق چشم نوازي شده است. قدمت بناها عموماً مربوط به دوره هاي قاجار و پهلوي است و البته آثاري از دوره صفوي نيز در اين بافت كهن وجود دارد.
با توسعه شهرنشيني و تجدد و ماشيني شدن زندگي روزمره، متأسفانه اين بافت كهن جوابگوي نيازهاي امروزي ساكنان خود نيست و اين امر با عدم برنامه ريزي صحيح و به موقع شهري، خود موجب تخريب روزافزون اين بافت با ارزش شده است.
حال براي حفظ هر چه بهتر بافت هاي فرهنگي - تاريخي كشور ضروري است همه ارگان هاي در ارتباط با طراحي شهري و زيرساخت هاي وابسته دست به دست هم دهند و با برنامه ريزي بهينه درصدد اصلاح نواقص و كمبودهاي بافت هاي تاريخي برآيند و با ايجاد كاربري هاي مناسب در بناهاي تاريخي، پويايي و زندگي را به اين بافت ها بازگردانند.
سميه اسدي
