پیربکران
تواریخ محلی یكی ازارزشمندترین بخش مطالعات تاریخی است كه جاداردبرروی تواریخ محلی وجه تسمیه مناطق مختلف كشورمان بحث وتحقیق شود.چراكه باوجودقدمت وكهنگی بسیاری ازمناطق وشهرهای این مرزوبوم متاسفانه اطلاعات مادراین موردناچیزاست .شهرپیربكران نیز باوجودسابقه طولانی وتاریخی ضرورت چنین مطالعه موشكافانه ای راداردكه می طلبدمحققین وپژوهش گران بیشتربه آن بپردازند.
واژهای كلیدی : تاریخ محلی ، پیر، محمدبن بكران ، معماری بقعه ، استراخاتون ، سهروفیروزان ، پل بابامحمود،
تاریخ های محلی یكی ازمهمترین رشته های تاریخ نگاری است كه امروزه رنگ و رونق زیادی یافته است. بدون تردید تاریخ بزرگترین آموزگار انسان هاست و برخلاف علوم دیگر هیچ گاه با گسترش علوم و فنون مختلف از ارزش و اعتبار و عبرت آموزی آن كاسته نشده است. جغرافیای تاریخی به بررسی زندگی انسان ها با توجه به دوعامل مهم زمان ومكان می پردازد زمان بیان كننده تاریخ وقایع است و مكان جایگاه این پدیده ها را نشان می دهند. در طول تاریخ كشورمان ما از سرنوشت اقوام و ملت ها به عبارت دیگر توده ملت اطلاع كمی داریم بطوری كه باید گفت تاریخ ملل مشرق زمین مخصوصا" ایران تاریخ پادشاهان و حكام است نه مردم. در این تاریخ هیچ نام و نشانی از مردم و اوضاع اجتماعی و فرهنگی و دینی توده های مردم نداریم. (۱)هنگامی عجیب ترمی شود و جای تأسف بیشتری دارد. كه ما در مورد جایگاه و آرامگاه و شهرهای كشورمان اطلاعات بسیار اندك و ناچیزی داریم .(۲) به جز معدود شهرهایی مثل اصفهان وری و ....... اطلاعات ما بسیار مبهم و بی مایه است. و یا اگر هم مطالبی دیده می شود فقط مطالب بسیار كوتاه و پراكنده در كتابهای ملل ونحل، مسالك و ممالك و در دوره های بعد ،در سفرنامه ها یافت می شود . در یك كلام باید گفت كه ما اطلاعات ناچیزی از گذشته بسیاری از شهرها ، روستاها ،رجال ومشاهیرمرز و بوم خود در دست داریم. اما در خصوص نام شهرهای كه در گوشه وكنار دیار كهن ما وجود دارد باید گفت نام این مكانها دایرة المعارفی است كامل از تاریخ ، ادب ، و واژه شناسی كه قدمتی به عظمت قدمت تاریخ ایران دارند، كه حكایت كننده از تاریخ چندین هزار ساله ایران است.
روستاهایی مثل مهرگان، سهرفیروزان (۳)و ........... كه اگر در مورد نام واژه های آنها تحقیق كنیم پی به قدمت آن خواهیم برد.
آنچه لازم است در اینجا ذكر كنیم اینكه در مورد وجه تسمیه شهرهای ایران قواعد و اصول خاصی مد نظر بوده است. بعضی از این اسامی آمیخته به افسانه ها شده است.البته بایدگفت هیچ نامی از شهرهای ایران بی دلیل وبدون معنی به كار نرفته است. و ایرانیان قدیم هیچگاه نام بی معنی بر جایی نمی گذاشتند و این نامها تأثیر غیرقابل انكاری از فرهنگ و مذهب این مرز و بوم گرفته است و این تأثیرگذاری به وضوح مشهود است بطوری كه بشر از زمانی كه با مكانی سر و كار یافته است لزوم نامگذاری مكانها را دریافته است.(۴)و این اسامی جغرافیایی هستند كه به مكانهای جغرافیایی هویت و شخصیت می دهند. (۵) و مطلب دیگر اینكه مكانهای جغرافیایی به مرور زمان دستخوش تغییرو تحول شده اند و كمتر مكانی را می توان یافت كه در طول اعصار مختلف به یك نام شناخته شده باشد. (۶)
در بیان آخر اینكه در زمینه وجه تسمیه شهرها و آبادی های ایران ملاك هایی را به عنوان وجه و عامل مهم طبقه بندی می توان ذكر نمود. بطوری كه بسیاری از این آبادی ها و شهرها منشأ طبیعی دارند كه با قرار گرفتن در كنار منابع آب و دامنه كوهها معروف گشته اند و یا تحت تأثیر مسائل انسانی ، نژادی ، قبیله ای و جمعیتی و یا تحت تأثیر مفاهیم نظامی و دفاعی هستند بطوری كه می توان مناطقی را نام برد كه با نام قلعه همراه است مثل قلعه سرخ ،قلعه سرشیرو یا تحت تأثیرشخص وفردی هستند مثل علی آباد،وزیرآبادو....ویاتحت تاثیر واژه های دینی و نمادهای مذهبی هستند كه یا از فرهنگ مذهبی و دینی قبل از اسلام نشأت گرفته اند و یا تحت تأثیر فرهنگ غنی و درخشان اسلام و دوران اسلامی است و در جوار امامزاده و ویابقاع متبركه قرارگرفته وگسترش پیداكرده است. كه نشانگر تأثیر انكار ناپذیر مذهب در نام و نشان مكان ها است. (۷)
در پایان باید گفت كه اگرچه پیشینه بعضی ازشهرهایی همجوار امامزاده و بقاع متبركه چندان روشن نیست و منابع موثقی كه بیانگر وجه نامگذاری چنین مكانهایی باشد بسیار اندك است واحوال وتبار بسیاری از بزرگان مدفون در چنین مكانهایی به درستی روشن نیست نمی توانیم نسبت به گذشته آنهابی توجه باشیم
یكی از این عناوین و اصطلاحات مهم مزارات ایران كلمه پیر است كه از قدیم الایام در تاریخ ایران اسلامی معمول بوده است. پیر سالك و عاشقی است كه افعال و صفات جمیع اشیا رامحودرافعال وصفات الهی می داندوهیچ صفتی رابه خودنسبت نمی دهد(Cool این اصطلاح در حدود قرن هفتم به مشایخ صوفیه داده می شد. (۹) و در هر جا می خواسته اند قداستی برای شخص یا مكان زیر نظر او قایل شوند از كلمه پیر استفاده می كرده اند.
بنده پیر خراباتم كه لطفش را دائم است ور نه لطف شیخ زاهد گاه هست و گاه نیست. (۱۰)
همانند پیردیر، شیخ ، مرشدكامل و ... كه مریدانی داشته اند كه بعد از مرگ تربتشان را زیارتگاه ساخته اند.(۱۱)در فرهنگ آبادی های كشور هفت آبادی و شهر به این نام موسوم و تعداد بسیار زیادی نیز با قید پسوند به این نام خوانده می شود. (۱۲)از جمله این شهرها كه با واژه پیر همراه و قرین است پیربكران است. (۱۳)
این شهر در حدود ۱۵ كیلومتری جنوب شرقی فلاورجان و ۲۶ كیلومتری جنوب غرب اصفهان و در ارتفاع ۱۶۲۵ متری قرار دارد . از نظر آب و هوایی دردشتی با آب و هوای معتدل خشك قرار دارد و در مغرب زاینده رود واقع شده است.(۱۴) این شهر از طریق گردنه آبنیل به مركز استان ارتباط پیدا می كند. پیربكران تا سال ۱۳۷۳ بعنوان مركز دهستان گركن شمالی بود و در این سال به شهر تبدیل شد. ( ۱۵)جمعیت این شهر طبق نتایج آمار گیری سال ۱۳۷۵ به ۱۱۳۳۵ نفر برآورده شده است كه این آمار در سال ۱۳۵۵ / ۲۸۹۰ نفر بوده و در طی سالهای ۶۵- ۷۵ رشدی معادل ۵۶/۱۱ درصد داشته است. (۱۶)نامگذاری این شهر مربوط می شود به قرن هفتم هجری كه دولت مغول استقرار یافت و مملكتی پس از بحران مغولان اندكی آرامش یافت . مجددا" مكتب اصفهان خودنمایی كرد و آثار شگرفی از خود به جای نهاد كه از آن جمله مسجد جمعه از آثار عهد الجایتو مورخ ۷۱۰ ه. ق و بنای صفه و كتیبه كاشیكاری پیربكران كه مربوط به سالهای بین ۷۰۳ تا ۷۱۲ می باشد. (۱۷)
این دوره، دوره ی تصوف و عرفان در تاریخ كشور ماست بطوری كه فرق صوفیه ی متعددی مثل سهروردیه كبراویه و ........... درسراسر ایران انتشار یافت قدر و اهمییت این شیوخ وعرفابه قدری بود كه آنها را پادشاهان بی تاج و تخت می دانستند. (۱Cool.یكی از این عرفای نامدار محمد بن بكران بوده است كه بقعه معروف وی بعنوان محل تدریس و اشاعه ی مرام عرفان و صوفیگری بوده است كه بعد از مرگ وی بوسیله مریدانش آرامگاه وی شده است (۱۹). و این شهر شهرت خود را مدیون او شد. سبك معماری آن تقلیدی از معماری ساسانی و طاق كسری است(۲۰) ولی طاق ایوان به جای اینكه مانند طاقهای دوره ساسانی هلالی باشد نوك دار و تیز است (۲۱) از طرف دیگر اندازه بلند و جرزهای دو طرف ساختمان به ایوان آباقاخان در تخت سلیمیان و ایوان منارجنبان اصفهان شباهت دارد( ۲۲). این بنا از نظر سبك معماری به سه قسمت تقسیم می شود : رواق، بقعه و صحن بقعه كه دارای سقفی بلند بوده و دیوارهای آن مزین به كتیبه های با خط كوفی بنایی می باشد. كه با ترسیم شاخ و برگ و گل و بوته به گونه ای چشم نواز آراسته شده است. و قسمت آرامگاه و مدفن محمدبن بكران كه در ضلع شمالی بقعه واقع شده است بعنوان محل تدریس صاحب آرامگاه بوده است.
در مورد مكتوبات كتیبه های این آرامگاه زنده یاد دكتر لطف الله هنرفر با كار بی بدیل و ارزشمند سنگ تمام گذاشته است كه جهت اطلاع بیشترخوانندگان عزیز بصورت خلاصه ذكر می شود .كتیبه سر در صحن به خط ثلث با این عبارت گچ بری شده است: « هذه العمارة المباركه للشیخ المسلمین محمد بن بكران فی ثلث و سبعمأئه»كتیبه های اطراف صحن بقعه دردوسطر به قرار زیر است. در سطر نخست آن: آیه الكرسی تا والله سمیع علیم كه به خط ثلث بنایی گچبری شده است و پایان آن چنین آمده است:
« صدق الله العلی العظیم و صدق الرسول الكریم و نحن علی ذلك من الشا هدین والحمدلله رب العالمین» در سطر دوم كتیبه آیاتی از سوره دهر به خط ثلث گچبری شده است و مضمون آن به شرح زیر است :
و یطعمون الطعام علی حبه مسكینا و یتیماو اسیرا . صدق الله عمل محمد شاه نقاش
نام گچبر هنرمند این بقعه محمد شاه نقاش بوده است كه بر روی یكی از این كتیبه ها آمده است.( ۲۳)ضلع شرقی بقعه نیز دارای خطوط و تزیینات گچبری است. به این ترتیب كه ضلع مزبور دارای دو جرز و یك ایوان كوچك است . بر جرز اول نام ابوبكر به خط بنایی و زمینه شطرنجی در اشكال مربع بطور مكرر گچبری شده است و بر جرز دوم كلمه عمر و در پایین جرز به خط بنایی و برجسته از آجر صلوات بر چهارده معصوم گچبری شده است. میان دو جرز ضلع شرقی در یك طاق نما و یا ایوان كوچك به خط كوفی این عبارت حك شده است. « بسم الله الرحمن الرحیم» « سبحان الحی الباقی» و بر طرف جنوب آن به خط ثلث گچبری شده است :
هذه الصفه المباركه للشیخ المشایخ المسلمین قدوة ارباب المحققین » محمد بن بكران قدس الله روح العزیز سنه اثنی عشر و سبعمائه»
و بر جرز شمالی ضلع مزبور نام عثمان به خط بنایی مكرر بر زمینه شطرنجی و در داخل یك مربع بزرگ گچبری شده است و در بالای آن در یك صفحه مربع به خط بنایی ساده با آجر چنین گچبری شده است: بسم الله الرحمن الرحیم، هو الله الذی لا اله الا هو الرحمن الرحیم ، الملك القدوس ، السلام ، المومن، المهیمن ، العزیز ، الجبار المتكبر، الخالق، الباری ، المصور ، الغفار، الوهاب، المفید، المدبر،الشدید،المبدء، المعید، المبید، الودود. المحمود، المعبود ،البعید، القریب ، المجیب، العلیم، الحلیم، الكریم، الحكیم . و بر جرز جنوبی آن به خط بنایی بر زمینه شطرنجی نام « علی» گچبری شده است. و طاق نمای میان دو ضلع مزبور به خط ثلث سوره اخلاص و بر جانب جنوب طاقنما به خط كوفی برجسته جمله « الملك لله » گچبری شده است. كتیبه هلال دوم اطراف دیوار مشبك به خط ثلث برجسته در اطراف سنگ آیة الكرسی و بر جانب غربی آن صلوات بر دوازده امام حجاری شده است و در ذیل آن كتیبه تاریخ آن به شرح ذیل شروع می شود: هذا الروضه المقدسه المباركه الشیخ المشایخ المسلمین و قدوة ارباب المحققین محیی معالم الشریعه معظم معالم الطریقه كاشف اسرار الحقیقة حجة الحق علی الحق هادی الخلق الی الحق العارف باسرار الربوبیه ، الواقف با آثار الوهیه محمدبن بكران جعلها الله روضة من ریاض الجنة فی لیلة لثلثه عاشر ربیع الاول ثلث و سبعمائه ))عمل سراج و بر جانب شرق تنگ مزار چنین حجاری شده است: اللهم صل علیه ، كلما ذكره الذاكرون و صل علیه كلما سما عنه الغافلون حرر العبد الضعیف المحتاج الی رحمة الله الغنی علی محمد بن محمد التبریزی بفیروزان و بر دیوار شمالی درون آرامگاه به خط كوفی و ثلث یك سطر در میان عبارات به این ترتیب گچبری شده است:
۱- خط كوفی مشتمل بر آیاتی از سوره الفاتحه.
۲-خط ثلث به این شرح.
هذه الروحة المتوحة للشیخ المشایخ المعلمین قدوة ارباب المحققین محی معالم الشریعه كاشف اسرار الحقیقة واقف با آثار الالوهیة حجة الحق علی الخلق محمد بن بكران نورالله قبره فی سنه ثلث و سبعمأئه. (۲۴)
و دیگری یك قطعه یادگاری قدیمی بر دیوار بقعه پیربكران كه مانند تمام بناهایی كه بر دیوار های آن به رسم یادگاری خطوطی می نویسند خط نوشته ای است بالای آرامگاه كه با مركب سیاه نوشته شده است.
قد حضر العبد الطادانی بتاریخ شهر جمادی الاخر سنة خمس و خمسین و سبعمائه غفرالله و لجمیع المسلمین .این قطعه یادگاری متعلق به شخصی از طاد بوده است كه در سال ۷۵۵ نوشته شده است. (۲۵(در پای آن تخته سنگی وجود دارد كه جای سم اسبی كه مشهوراست منسوب است به اسب پیامبر و می گویند الیاس از این مكان به آسمان رفته است پرفسور هرتسفلد در اثرمعروف خود می گوید: در سال ۱۹۲۳ / ۱۳۴۱ در لنجان اثر دیگری از ملكه سوسن(شوشاندوخت همسریزگرد اول ۳۹۹-۴۲۰ )پیدا كردم گویا این سنگ قرار بوده است به جای سنگی كه در معبد اورشلیم وجود دارد نهاده شود و صوفی مزبور آن را تصرف نموده است. (۲۶)صاحب اثر گرانقدر الاصفهان سنگ گل گچ النج بالون و حصن سهر پیربكران وسرب در نزدیكی آبنیل لنجان از معادن مهم این منطقه ذكر كرده است(۲۷).
حاج میرزا حسن جابر انصاری در كتاب تاریخ اصفهان وری می نویسد: « ....... منوچهر خان خواجه كه به حفظ مبانی صفویه اهتمامی داشته در تجدید آبادی فرح آباد همتهایی مردانه كرد و آب جوی سیاه را از بالای ده سرخ راه انداخته و قنات میان كوه صفه و برابر دستجرد احداث كرده . وی آب از معروف به جوی شاه كه از رودخانه از قریه النج باغچه آب برمی دارد و برابر پیربكران رد می شود و میان باغ كومه وهزارجریب تقسیم می گردد. وی سهم بلوك گركن شمالی و پیربكران از زاینده رود ۷۳ سهم می داند. (۲Cool. از بناها و ابنیه مهم دیگر شهر پیربكران كه او را زبان خاص و عام نموده است قبرستان بسیار قدیمی یهودیان می باشد كه پرفسور هرتسفلد مستشرق و ایران شناس معروف در سال ۱۹۲۳/ ۱۳۴۱ از آن دیدن كرده است.(۲۹) در سال ۱۳۳۲ سنگ نوشته ای به طول ۹۵ و عرض ۷۵ سانتی متر بدست آمده و هم اكنون بر یكی از دیوارهای طاق نمادی كتیبه حضرت یعقوب به نام استراخاتون نصب شده است نوشته روی لوح سنگی به خط عبری است و تاریخ تحریر آن به قرن ۲ میلادی برمی گردد و عبارت چنین است:
دروازه های عدالت را بر من بگشایید به آن داخل شده و خدا را حمد خواهم گفت دروازه خداوند این است عادلان به آن داخل خواهند شد و این سنگ را چون ستون برپا كردم تا بیت الله شود و آنچه به من دهی ده یك آن را به تو خواهم داد. اینك من فرشته ای پیش روی تو می فرستم تا تو را محافظت نموده به آن مكان كه مهیا كرده ام برساند خداوند برای شما جنگ خواهد كرد و شما خاموش باشید.
به تاریخ پنج شنبه ۲۸ ماه آب سال ۳۸۹۰ از خلقت آدم و خداوند این ماه ( مقصود ماه آب)، كه ماه سوگواری یهودیان است به شادی مبدل نماید. سلام بر تمامی افراد اسرائیل و غلام درگاه او نبی یعقوب(۳۰)
ازدیگر مناطق مهم پیربكران منطقه سهرفیروزان است سهرفیروزان شهری است به دو قسم تقسیم شده است به دو قسم بر كنار زاینده رود بالای اصفهان از اقلیم سیم ، طولش از جزایر خالدات(فوج) و عرض آن از خط استوا (لبه كبد) داخل اصفهان است كه كیومرث آن را ساخته است. از آب و هوای خوب و غله و میوه و .... و طبع خوبی و مذهب اهل آنجا مانند اصفهان است حقوق دیوانی آن ۱۳ تومان و چهارصد دینار است. (۳۱) ابن بطوطه جهانگرد معروف مراكشی و مسلمان به سال ۷۲۷ از لنجان گذشته است و از شهرهای سهرفیروزان و اشترجان عبور كرده است. «........ سپس به شهر سهرفیروزان رفتم شهری كوچك و نهرها و باغها و درختان دارد
. و بعد از نماز عصر بود كه به این شهر رسیدم و مردم برای تشییع جنازه ای به بیرون آمده بودند و از پیش و پس مشعلها افروخته بودند و به دنبال آن شیپورها می زدند مغنیان آوازهای طرب انگیز می خواندند. ما از كار آنان در شگفت شدیم و یك شب در آنجا ماندیم(۳۲).
دكتر سیروس شفقی در كتاب جغرافیای انسانی می نویسد :كه شهر فیروزان كه امروزه به آن سهرفیروزان گفته می شود در ۲۵ كیلومتری جنوب غربی اصفهان واقع شده است. و هم اكنون ۵ هزار نفر جمعیت دارد (۱۳۷۵) این آبادی از سه محله سهر ، فیروزان وكیادجان تشكیل شده است. و چنین تصور می رود كه بخشی كه امروزه به نام سهر و یا شهر معروف است در گذشته مركز شهر بوده است و مراكز خرید و فروش در آن تمركز داشته است . درباره بزرگی و عظمت شهر شواهد زیادی در دست است از جمله وجود قبرستان بسیار بزرگی در غرب آبادی كه در پای كوه گسترش دارد در این قبرستان به مقابر بزرگی برمی خوریم كه هنوز پابرجاست از آن جمله مقبره شیخ احمد و بابا محمود را می توان نام برد.(۳۳)
پل بابا محمود نیز پلی كه در باغ محمود از دهات گركن لنجان ساخته شده است و تا پل كله ۴۸ كیلومتر فاصله دارد.( ۳۴) این پل با آجرو ساروج بنا شده است و در سال ۱۳۴۶ درهم ریخته شد و توسط اداره راه تعمیر اساسی شد و در بهار سال ۱۳۴۶ سطح آن آسفالته و بتون گردید(۳۵).
آنچه مسلم است شهرت شهر پیربكران به خاطر وجود مقبره صوفی و عارف مشهور محمد بن بكران بوده است . اگر چه امروزه به خاطر عبور راههای مواصلات و مراكز صنعتی ومعدنی بر شهرت آن افزوده شده است . ولی قدر مسلم بافت دیرینه این محل به وجود مراكز قدیمی سهرفیروزان ،واشترجان بوده است كه از نظر قدمت پشتوانه عظیم فرهنگی این دیار می باشد.
از طرف دیگر همانطور كه ذكر شد متأسفانه به علت قلت منابع و از بین رفتن بسیاری از مراكز و ابنیه باستانی اصالت بسیاری از این مناطق هنوز ناشناخته مانده است و امید است كه در آینده ای نزدیك پرده از این ابهامات برداشته شود.:
این ردپا كه برشن صحرا نوشته اند مردان رفته با قلم پا نوشته اند
سنگ قبور همه سربسته نامه هاست كزآخرت به مردم دنیا نوشته اند.
|
