گیاهان دارویی
گیاهان داروئی
طي يك دوره طولاني چند هزار ساله بشر ياد گرفت كه چگونه از گياهان جهت رفع بيماري ها استفاده كند. خدمات علما ودانشمندان مسلماني نظير جابر ابن حيان،زكرياي رازي،ابونصر فارابي،ابوعلي سينا،وامثالهم كه سرآمد علوم شيمي، پزشكي ودارو سازي عصر خود بوده اند به اندازه اي است كه هنوز جوامع انساني از پرتو آنها در زمينه هاي مذكور استفاده مي كنند.شايد اولين داروخانه گياهي در قرن سوم هجري در بغداد شكل گرفت.
به دليل اينكه تا آن زمان دانش بشري فاقد معيارها واستاندارد هاي لازم جهت تشخيص درست گونه هاي گياهي بود، گونه ها وگياهان متعددي با يك عنوان ولي با خواص متفاوت به مردم ارائه مي شد. تا اينكه كتاب هاي متعددي به عنوان دستورالعمل داروسازي با گياهان دارويي تدوين شد . بعد ها مواد موثره موجود در گياهان دارويي جايگزين مواد خام گياهي گرديد وبه تدريج باب شيمي گياهي گشوده شد تا اينكه امروزه تعداد زيادي از دارو هاي مدرن از منابع گياهي استخراج مي گردند.
از چوب درخت مسواك كه چهارده قرن پيش توسط پيامبرعظيم الشان اسلام جهت مسواك زدن سفارش تاكيد شده بود امروزه موادي چون فلورايد، تانن ها، كلسيم وتركيبات گوگردي استخراج گرديده است كه اثرات شگفت انگيزي در جلوگيري از پوسيدگي دندان وبيماري هاي دهان ودرمان دارد. به تدريج كه بردانش بشري افزوده شد قادر به فرموله كردن وساخت تركيبات شيميايي مصنوعي مشابه مواد موثره موجود گياهان دارويي گرديد.
ابتدابه نظر مي رسيد كه بشر ديگر جهت درمان درد هايش به گياهان متكي نخواهد بود ولي هرروز با كشف مواد موثره موجود در گياهان دارويي، مواد شيميايي مشابه آنها سنتز مي گردد .بشر به تدريج با عوارض جانبي ناشي از مصرف بعضي از دارو هاي شيميايي، مجددا به استفاده از مواد طبيعي موجود در گياهان رجعت نمود. به طوري كه در بعضي از كشور هاي پيشرفته پيش از ۹۰% از دارو هاي مصرفي داخليشان منشا گياهي دارد.
بديهي است كه اين رجعت يه گياهان دارويي واستفاده از آنها بايد به طريق اولي در كشور هاي در حال توسعه مورد توجه قرار گيرد ،چراكه مصرف دارو هاي مصنوعي علاوه بر مشكلات ناشي از عوارض جانبي مشكل وابستگي به قدرت هاي سلطه گرا را نيز در پي دارد.
ستارگان طب اسلامي[ویرایش]
اولين مسلماني كه از ترجمه هاي پزشكي سود بسيار برد، ابوبكر محمد بن زكرياي رازي (۹۲۵-۸۶۵) بود.از اوكتاب هاي بسياري كه شامل شرح داروها هستند، خصوصا كتاب هاي المنصوري وهمچنين ۲۴ كتاب طبي ديگر كه محنوي تعداد زيادي نسخ پزشكي هستند، به جاي مانده است.
پزشك نامور ابوعلي سينا (۱۰۳۷-۹۸۰) شخصي استثنايي بود كه همه وجود خود را وقف مطالعه علوم مختلف از جمله علوم طبيعي كرد، نام كتاب مشهور او قانون در طب ميباشد.
دومين كتاب او قانون مي باشد.اين دانشمند ۸۱۱ گياه داروي گياهي ومعدني را دراين كتاب همراه بر اثرات بربدن انسان شرح داده است .
تعدادي از گياهان دارويي كه بوعلي سينا از آن ها نام برده است، هنوز شناخته نشده اند وبرخي از آنها ريشه تبتي، هندي، چيني،ياكلا شرقي داشته اند.
درطول شش قرن، بوعلي سينا لقب سلطان طب را حقظ نمود. او تا به امروز پيشگام ونماينده طب پيشگيري شناخته ميشود..
كشت گياهان دارويي[ویرایش]
نياز صنعت داروسازي به مواد موثره گياهي به حدي زياد است كه امكان تامين از طبيعت غير ممكن است. بنابراين بسياري از اين گياهان بايد در مزارع بزرگ كشت شوند.
در اين جا يك رشته عوامل اساسي بايد در نظر گرفته شود تا كيفيت وميزان مواد موثره خو را حفظ كند.
مهم ترين عوامل عبارتند از:خاك،آب وهوا-در نظر داشتن كشت قبلي،حاصلخيزي-آماده كردن زمين وبذرپاشي –مراقبت هاي زمان برداشت -انتخاب بهترين گزينه – به كار بردن دقت كافي در انتخاب بذر- مطالع وانتخاب ماشين آلات لازم براي كشت وبرداشت – طرز صحيح خشك كردن آن ها
طرز تكثير گياهان دارويي[ویرایش]
گياهان دارويي يا از طريق جنسي يا غير جنسي تكثير مي شوند. كشت اين گياهان اقتصادي است. در تكثير از روش جنسي از بذر استفاده مي شود كه بايد بذر هاي مناسب از انواع انتخاب شده (به دليل بازده بالا وميانگين بالاي مواد موثره آنها ) كشت شوند.
تكثير گياهان دارويي از روش غير جنسي گياهان اغلب قلمه، ريزوم وپاجوش مي باشد.
در مبارزه با گياهان هرز، بيماري وانگل ها بايد تا حداكثر از به كار بردن مواد شيميايي خودداري كرد، چراكه باقي مانده اين مواد ممكن است براي بدن مضرمي باشد.
آماده سازي گياهان دارويي[ویرایش]
مواد موجود در گياهان بايد به تناسب طبيعت خاص گياه مورد نظر وكاربرد درماني آن ها با انجام يك رشته اعمال شيميايي يا مكانيكي عمل آورده شوند. روش هاي آماده كردن گياه پس ازجمع آوري ودر هنگام آماده كردن آن،با دستورات دقيق مشخص شده اند ،دستوراتي كه بر اثر تجربيات طولاني واندازه گيري هاي مقدار مواد موثره گياهان به دست آمده اند.اين دستورات شامل برداشت يا جمع اوري، خشك كردن، پوست كندن، خرد كردن، حذف برخي قسمت ها، آسيا كردن، الك كردن، كوبيدن، بودادن وحتي طرز تخمير گياهان مي گردد. هركدام از اين اعمال براي حفظ وثابت نگاهداشتن مواد موثره موجود در نوعي گياه است.
گياه درماني[ویرایش]
گياه درماني مجموعي مراقبت هاي درماني است كه مستقيما از دارو هاي گياهي سود مي جويد . دارو هاي گياهي ممكن است به ساده ترين شكل يا به شكل فر آوري شده مورد استفاده قرار گيرند.
گياهان دارويي در ايران[ویرایش]
گياهان دارويي در طول تاريخ هميشه با انسان قرابت داشته و آثار دارويي و موارد استفاده آن بر هيچ کس پوشيده نيست. اگر چه علاقه و توجه به اين گياهان مفيد در سالهاي گذشته ناچيز بوده ولي خوشبختانه اخيرا مورد عنايت و توجه بيشتري قرار گرفته است. گياهان دارويي يکي از منابع غني کشور بوده که امکان صادرات آن نيز وجود دارد چون
گياهان دارويي بازار بزرگي در جهان دارد. ايران از لحاظ آب و هوايي، موقعيت جغرافيايي و زمينه رشد گياهان دارويي يکي از بهترين مناطق جهان محسوب مي شود . ايران ۱۱ نوع اقليم از ۱۳ نوع اقليم شناخته شده جهان را دارد که در واقع ايران کلکسيوني از آب و هوا است و حدود ۱۰ هزار نوع گياه در ايران وجود دارد که حدود ۶۰۰ گونه آن دارويي است.
دانشمندان ايراني مانند ابوريحان، ابن سينا، رازي و ديگران کتابهاي مفصلي درباره گياهان دارويي نوشته اند که مورد توجه جهانيان نيز بوده است ولي در کشور ما به دليل اين که در سيستم آموزشي پزشکي بيشتر داروهاي شيميايي توجه مي شود پزشکان با داروهاي گياهي آشنايي کامل ندارند و علي رغم اينکه حدود ۱۰۰ قلم داروي گياهي در کشور داريم متأسفانه تعداد محدودي در ليست تعرفه هاي بيمه است ولي اخيرا خوشبختانه اقدامات صورت گرفته که داروهاي گياهي بيشتري در ليست تعرفه بيمه قرار گيرد و در سيستم آموزشي پزشکي هم اخيرا توجه خاصي شده است.اخيرا به کاشت گياهان دارويي توجه خاصي شده است .
گياهان دارويي فراواني وجود دارد که تعدادي به صورت خودرو رويش دارد و تعدادي هم به صورت زراعت درآمده است و تعدادي از گياهان دارويي از رويش گاههاي طبيعي برداشت مي شود و بايد سعي شود به طبيعت آسيب جدي وارد نگردد.
نقش گياهان دارويي درآبخيزداري[ویرایش]
روش غير مستقيم در آبخيزداري عملياتي است كه در آن پوشش گياهي زمين حفظ و تقويت شده (عمليات بيولوژيك) و موجب تثبيت خاك هاي زراعي و مرتعي مي گردد . قسمتي از روش هاي غير مستقيم عبارت از حفظ و كاشت گياهان مناسب مثمر و غير مثمر در مراتع و ديمزارها ، جلوگيري و از قطع درختان و بوته ها ، عدم تبديل مراتع به ديمزارهاي كم محصول ، استفاده از كودهاي حيواني و شيميايي براي تقويت خاك و ساير موارد مي باشد.
نتيجه انجام عمليات آبخيزداري ، حفظ و ايجاد رطوبت در خاك ، تقويت پوشش گياهي و از همه مهمتر ، كنترل رسوبات رودخانه ها و بالا رفتن عمر مفيد سدهاي بزرگ كه با هزينه هاي بسيار بالا احداث گرديده اند ، مي باشد .با توجه به پتانسيل موجود در حوضه هاي آبخيز محافظت ،كشت وتوسعه گياهان دارويي از جمله اين اقدامات مي باشد كه تاثير قابل توجهي در وضعيت معيشتي ساكنين حوضه آبخيز دارد.
به طور مثال گياه گل گاوزبان ايراني يکي از گياهان دارويي است که کشت و برداشت آن در مناطق شمالي كشور متداول است که سطح زير کشت آن حدود ۴۰۰ هکتار است که درآمد قابل توجهي از محل کاشت و برداشت عايد زارعين مي شود. با عنايت به اين که بيشتر اراضي کوهستاني داراي شيب بالاي ۲۰ درصد است مناسب براي زراعت هاي يک ساله نیست و برای کشت گياه دارويي گل گاو زبان مناسب تر است چون گل گاوزبان گياه چند ساله است يعني يک سال کاشته مي شود و سالهاي متمادي برداشت مي شود و هر ساله نياز به شخم و کاشت مجدد ندارد و در حفظ و نگهداري خاک نقش به سزايي دارد و با کاشت گل گاوزبان اهداف آبخيزداري که همان حفظ خاک است تأمين مي شود و جلوي فرسايش خاک را مي گيرد که خود جاي توجه است.
از اين گياه به عنوان مسکني آرامش بخش، تقويت کننده قلب و اعصاب و تقويت سيستم ايمني بدن استفاده مي شود که علاوه بر بازار فروش داخلي در کشورهاي خارجي حاشيه خليج فارس بازار خوبي دارد. همچنین استفاده از گیاهان دارویی چندسالهمانند زوفا، اسطوخودوس و آویشن می توانند در کنترل فرسایش بسیار مؤثر باشند.بومادران استاندارد تحمل نسبتاً خوبی در مقابل چرای احشام دارد.
کاشت گیاهانی مانند
سنا ،
اکاسیا و
اکالیپتوس در مجاورت کویر، موانع مناسبی در جلوگیری از پیشروی کویرهستند.
خارشتر ،
کور و
هندوانه ابوجهل با شیبهای تند بسیار سازگارند، بنابراین کشتآنها در زمینهای شیب دار می تواند عامل مهمی در حفظ خاک باشد. گیاهان دارویی نظیراکالیپتوس جهت احداث بادشکن و جلوگیری از فرسایش بادی بسیار مؤثر هستند. بنابراینگیاهان دارویی در ارائه خدمات بوم شناختی نیز بسیار توانمند هستند.
با برنامه هاي ترويجي، آموزشي و اهرمهاي حمايتي بسياري از اراضي کوهستاني و مناطق مستعد را مي توان به کاشت انواع گياهان دارويي از قبيل
گل گاوزبان –
کدوی تخم کاغذی –
مارچوبه –
بابونه –
رزماری و دهها گياه دارويي ديگر كه درآمدي به مراتب بيشتر اززراعت هاي متداول منطقه دارد،اختصاص داد.
گياهان دارويي در فضاي سبز شهري[ویرایش]
گرچه اهمیت گیاهان داروئی در بخش پزشکی و داروسازی بر همگان واضح و مشخص ولی استفاده از این گیاه به عنوان گیاهان جدید در فضای سبز دیر زمانی که اهمیت یافته است، اکثر گیاهان مورد نظر جهت کشت در فضای سبز گیاهان همیشه سبز هستند که ظاهر سبز آنها در تمام فصول سال جلوه می نماید. برخی از آنها را می توان به طور ترکیبی با سایر گیاهان استفاده نمود و پاره ای از آنها حتی می توانند جایگزین گیاهان پوششی چون چمن گردند.
فوايد كاشت در فضاي شهري[ویرایش]
از فوايد عمومي كاربرد گياهان داروئي (غير آلرژيك) در
فضای سبز شهري ميتوان به نكات فني زير اشاره نمود:
۱. ایجاد تنوع گونه هاي گياهي در فضاي سبز شهري.
۲. با انتخاب گونه هميشه سبز بخصوص در مناطق خشك ، طبیعت سبز متنوع براي همه فصول در اختیار شهروندان و همگان قرار ميدهد.
۳. قدرت زياد تطابق و سازگاری آنها با انواع پوشش های خاک اعم از رسی تا شنی، خاک های غنی، فقیر و سنگلاخی.....
۴. با استفاده از گیاهان داروئی در زمین های پرشیب شهری و حتی جهت
آبخیزداری و محافظت خاك كه کمک مؤثری به جلوگیری از فرسایش خاک می نماید.
۵. ايجاد چشم انداز زيبا ( land scape) در فضای شهری است.
پيشنهادات در توسعه گياهان دارويي[ویرایش]
سالانه در جهان قريب ۴۳ ميليارد دلار ارزش صادرات گياهان دارويي است و سهم كشور ما در فرآوري، توليد و تجارت اين محصول چشم گير نيست كه جهت پيشرفت دراين موضوع توجه به منابع طبيعي، حفظ پوشش گياهي، جلوگيري از چراي بي رويه عرصه هاي منابع طبيعي وبهره برداري اصولي از گياهان دارويي وصنعتي ضروري به نظر مي رسد، همچنين در بخش كشاورزي توجه خاص به كاشت گياهان دارويي وتربيت نيروهاي متخصص اين رشته در سطح ملي،تدوين يك برنامه مدون ملي، عدم ترويج موادخام، كسب تكنولوژي لازم جهت فراوري گياهان وبسته بندي مناسب وتوجه لازم به صادر كنندگان موضوعي در خور توجه مي باشد.
جستارهای وابسته[ویرایش]
فهرست الفبایی گیاهان دارویی منابع[ویرایش]
http://www.articles.ir/article۲۶۰۶.aspx
http://www.irteb.com/herbal/attarbashi.htm
