یخچال بافران
هر وقت با بی خیالی از کنار آثار باستانی بافران می گذریم گاهگاهی به این می اندیشیم که این آثار چه فایده ای دارد و شاید مثل آن بنده خدایی فکر می کنیم که یک روز در کنار قدمگاه به بنای عظیم قلعه رستم نگاهی انداخت و گفت اینها به چه دردی می خورد لودر به زیر فلانش بگذارید و خراب کنید ..... واقعا خنده دار است شاید این عکس از یخچال گویای همه چیز باشد . و شاید تا چند سال دیگر اثری از این بنا هم نباشد . متاسفانه علی رغم پیگیریهای زیاد و حتی بازدید مدیر کل میراث فرهنگی اصفهان در معیت نماینده شهرستان و دیگر مسوولان هیچ اقدام عملی از سوی میراث فرهنگی جهت بازسازی این آثار صورت نگرفته که در نوع خود جالب و دلنشین است . با این که یخچال در گذشته ثبت شخصی داده شده آیا متولی این کار یعنی میراث فرهنگی نمی تواند از راه قانونی این بنا را در فهرست آثار فرهنگی ثبت دهد و آیا اصلا چنین بنایی اهمیتی دارد که من گاه و بی گاه مطلبش را در وبلاگ بگذارم و گاهگاهی هم با دیگر دوستان مسوول شهرستان سری به آن بزنیم و در کنار آن عکس یادگاری بگیریم و خوشحال باشیم که گاهگاهی به یاد این بناهای خاموش و سر به زیر نیز هستیم ؟؟؟؟؟
-----------------------------------
بنای یخچالهاي سنّتی از نمونه هاي بسیار جالب در شهر های ایران است که با رواج یخچالهای برقی به نابودی کشیده شده است. در ساختمان آنها از تمامی مصالح موجود در نزدیکترین محل ساخت و ساز و به ویژه خشت و گِل و ساروج، استفاده شده است . از خشت و گل نه تنها به دلیل فراوانی آن بلکه به دلیل این که بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون است استفاده می شده است. سنگ در پایه های یخچال و آجر در طاقها به کار برده شده و با کاهگل آن را پوشش می دادند. هر یخچال از سه قسمت تشکیل شده است: دیوار طویل سایه انداز ، حوضچه های تهیۀ یخ و مخزن یخ .
ورودی مخازن معمولاً در جوار حوضچه های تولید یخ قرار داشته اند و با سطح شیب دار برای انتقال آسان یخ به حوضچه ها مرتبط می شدند. خروجی نیز در مقابل ورودی وجود داشت. دیوار گودال یخدان را معمولاً از سنگ و آجر می ساختند و با کاهگل، اندود می کردند. حجم یخدان حدود ۲۹۰ متر مکعب است. جداره ها و ته قسمت کاجی شکل تو خالی که از یخ پر شده با آجر، فرش شده است. سقف مخروطی شکل یخچالها گاهی صاف اما اکثرپلکانی شکل است تا مرمّت و بازسازی بیرونی آن آسانتر انجام گیرد. قسمت پایۀ آنها گاه با آجر و زمانی با خشت ، ساخته شده که با کاهگل، پوشانده شده است. این نوع مصالح با جلوگيري از تبخير، به خنک شدن درون یخدان کمک می کنند. ضخامت دیوار هاي درون يخدان در قسمت پایه حدود ۵/۳ متر است و در قسمت بالا كمتر است .کارایی دیوار های بلند و ضخیم که در جنوب حوض هاي تهيّۀ يخ با خشت و گل ساخته شده اند این است که از تابش نور خورشید، جلو گیری و ایجاد سایه کند. بلندی این دیوار های سایه انداز از ۶ متر تا ۱۰ متر و گاه بیشتر بوده است. این یخچالها در تابستان، مورد استفادۀ ساکنان شهرها و آبادی هاي حواشی کویر بوده است .آب قناتها که تأمین کنندۀ آب شهرها و روستاهاست در زمستان در حوضچه ها به یخ تبدیل می گرديد و با نگهداري آن در درون يخدان، براي تهیۀ نوشیدنی های خنک در فصل گرم سال استفاده می شد. یخچالهای سنّتی ایران در مناطقی پراکندگی جغرافیایی دارند که تابستانهای بسیار گرم و سوزان و زمستانهایی با حداقل ۲۰ روز یخبندان داشته اند. کوشش مدیران وکارکنان یخچالهای سنّتی بر این بوده است که همیشه از آب شیرین برای تهیۀ یخ استفاده کنند چون آب شور به آسانی یخ نمی بندد و یخ آن نیز قابل مصرف برای نوشیدن نیست. ساختن یخ و جابجایی آن در روزهای سرد زمستان به ۲ تا ۴ نفر نیروی انسانی نیاز داشت. آب را به عمق حدود ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر داخل حوض ها می کردند و گاهی با پاشیدن آب بر روی یخها به ضخامت آن می افزودند و ضخامت دلخواه را بدست می آوردند. پس از آن، قشر یخ را با کلنگ می شکستند و به وسیلۀ قلّاب و ریسمان به داخل چاه یخچال ، خالی می کردند. پس از یخ زدن کامل و انباشته شدن مخزن از یخ ، روی آن را با خشت خام و کاهگل می پوشاندند و درهای ورودی آن را می بستند. با شروع فصل گرما ، خشت ها را از روی یخها برمی داشتند و از آن استفاده می کردند . حمل یخ از یخچالها به شهر ها و روستا ها به وسیلۀ الاغ و درون جوالی مخصوص که از موی بز تهیه میشد صورت می گرفت. موی بز با جذب رطوبت یخ ها ، منبسط می شد و مانع نفوذ گرمای فضای بیرون به داخل جوال می شد .
ساختار یخچالهاي اصفهان و از جمله یخچال بافران بسیار ساده است. یک دیوار سایه انداز و یک گودی با عمق حدود ۴ الی ۵ متر که از خاک برداری برای بنای دیوارهای سایه انداز ایجاد شده است . به موازات دیوار،گودی ایجاد می شد. حوضچه های یخ سازي ، تفاوتی با حوضچه هایی که شرح آن گذشت ندارد . بعد از آن که چال یخدان را پر از یخ می کردند روی آن را با مقدار زیادی کاه می پوشاندند تا حرارت هوا باعث ذوب آن نشود. در کلیۀ یخچالهاي سنتی، اتاقکی در محل خروجی یخ برای توزین یخ قرار داشته است
[۱] .
ارتفاع دیوار های سایه انداز یخچال بافران که در امتداد مزرعۀکچوئیه است به ۵ الی ۷ متر می رسد. حوضچه های تهیۀ یخ در مجاورت دیوارها و نزدیک به مزرعه کچوئیه و استخرآب آن قرار دارد. در زمستان با ایجاد کانال ، آب رادرون حوضچه ها هدایت می کردند و پس از یخ زدن آن را به درون یخدان و چالۀ مخروطي شكل یخچال می ریختند. دیواره ها وسقف یخچال بافران به وسیله خشت، پوشانده شده است که این مصالح، بهترین عایق برای جلوگیری از ورود گرما از بیرون به درون و خروج سرما از درون به بیرون است.
--------------------------------------------------------------------------------
[۲] - فرهنگ اصفهان، شماره ۳۵، ص ۴۹
