اقتصاد در قرآن
رابطه قرآن و اقتصاد
تفاوت اساسی اقتصاد اسلامی با سایر مكاتب اقتصادی در این است كه اقتصاد اسلامی بر وحی مبتنی است در حالی كه نظریه‌پردازان اقتصاد سرمایه‌داری حول محورهای مطلوبیت، سود و رفاه مادی می‌چرخند در نظریه اقتصاد سرمایه‌داری مبنای رفتار انسان در جایگاه مصرف‌كننده، حداكثر سازی مطلوبیت و در جایگاه تولیدكننده بهینه‌سازی تولید به هدف حداكثر كردن سود است. افق زمانی در اقتصاد سرمایه‌داری، كوتاه مدت است، از معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی شود نگرش به خالق مبتنی برفلسفه رئالیسم و قطع رابطه با مبدأ است. نقش خالق به حدّ سازنده ساعت استراسبورگ كاهش یافته كه پس از ساخت و تنظیم آن را رها كرده است. به رفتارهای انسان بریده از مبدأ و معاد و به صورت بخشی توجه می‌شود در حالی كه اقتصاد اسلام در همه مراحل تولید وتوزیع و مصرف، انسان را به مبدأ و معاد متوجه می‌نماید و راه تكامل مادی و معنوی را برای بشر هموار می‌سازد. سؤالی كه ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود واداشته این است كه آیا قرآن كه تبیان كل شی است آیا در زمینه اقتصاد هم اشارتی دارد یا خیر؟ برخی از محققین در پاسخ این سؤال به آیاتی كه از منابع تولید مثل زمین و آب و ... نام برده شده و یا آیات زكات اكتفا نموده‌اند و رابطه قرآن و اقتصاد را در همین مقدار كه قرآن به كلیاتی از مسائل اقتصاد اشاره دارد می‌دانند لكن با تأمل بیشتر، شاهد هدایت قرآن در صحنه فعالیت‌های اقتصادی خواهیم بود كه به جهت اعتقاد به ذكر یك آیه در هر مورد بسنده می‌نمائیم. ۱ . تجلی توحید در اقتصاد: قرآن همه منابع و ابزارهای تولید و فرایند شكل‌گیری آن را مخلوق خدا می‌داند، «وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ... »(۱). و اوست كه بادها را پیشاپیش (باران) رحمتش مژده رسان می فرستد... . ۲ . توجه به معاد در اقتصاد: بنابر تأكید قرآن اعمال انسان در روز قیامت ارزیابی و محاسبه می‌شود و هر كس متناسب با رفتارش در دنیا جزا می‌بیند ترس از عذاب اخروی در تصحیح رفتارهای انسان از جمله رفتارهای اقتصادی او مؤثر است. «وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ... أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ•لِيَوْمٍ عَظِيمٍ»(۲). وای بر كم فروشان... آیا آنها گمان نمی‌كنند كه در قیامت برانگیخته می‌شوند. ۳ . عدالت در فعالیت‌های اقتصادی : اصل عدل در آیات متعدد قرآن همراه با مسئله توحید و نبوت و معاد مورد اشاره قرار گرفته است و در مسائل اقتصادی نیز به آن توصیه گردیده است.
«أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ• وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ»(۳). تا مبادا از اندازه در گذرید و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مكاهید. ۴ . اقتصاد در پرتو تزكیه: وقتی به تصرف در نعمت‌های الهی سفارش می‌كند به دنبال آن به رعایت تقوا می‌خواند. « وَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلاَلاً طَيِّباً وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِيَ أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ»(۴). و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده حلال و پاكیزه را بخورید و از آن خدائی كه بدو ایمان دارید پروا دارید. ۵ . نگرش به ثروت: اگر چه علاقه به مال و ثروت برای انسان فطری است لكن قرآن او را به ثروت آخرت هم متوجه می‌سازد. «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء... ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ »(۵). دوستیِ خواستنیهای گوناگون از زنان برای مردم آراسته شده... (لیكن) این جمله مایه تمتع زندگی دنیاست و (حال آنكه) فرجام نیكو نزد خداست. قرآن ثروتی راكه مالك آن را فضل الهی بداند و از آن به دیگران نیز نفع برساند مورد تحسین قرار می‌دهد. و از سوی دیگر سلیمان و داود و ذوالقرنین به نیكی یاد می‌كند كه می‌گویند «هذا رحمةمن ربّی»
و با نگرش قارون و فرعون كه می‌گویند:« قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِي »؛(۶)به مبارزه برمی‌خیزد.(قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی كه نزد من است بدست آورده ام... . ۶ . تشویق به تولید : قرآن پی در پی آمدن لیل و نهار را ایجاد زمینه برای حركت و تولید به حساب می‌آورد جمله لتبتغوا من فضله در آیات بسیاری تكرار شده است. « وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ »(۷). و از رحمتش برایتان شب و روز را قرار داد تا در این (یك) بیارمید و (در آن یك) از فزون بخشی او (روزی خود) بجوئید باشد كه سپاس بدارید. ۷ . فراوانی منابع دنیا : بر خلاف دیدگاه اقتصاددانان كه منابع اقتصادی را محدود و آینده را تیره و تار می‌بینند قرآن از منابع نامحدود سخن می‌گوید « وَآتَاكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا »(۸).و از هرچه از او خواستید به شما عطا كرد و اگر نعمت خدا را شماره كنید، نمی توانید آن را بشمار در آورید. ۸ . عوامل تولید: قرآن در آیات متعدد انسان‌ها را به تفكر و تدبیر در فرایند شكل‌گیری عوامل تولید فرا می‌خواند
«وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ• فَأَنشَأْنَا لَكُم بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ لَّكُمْ فِيهَا فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ• وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُورِ سَيْنَاء تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ»(۹). و از آسمان، آبی به اندازه (معین) فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلماً توانائیم ـ پس برای شما بوسیله آن باغهائی از درختان خرما و انگور پدیدار كردیم كه در آنها برای شما میوه های فراوان است و از آنها می خورید. ـ و از طور سیناء درختی بر می آید كه روغن و نان خورش برای خورندگان است. و در مورد داود تعلیم ساختن زره را به او مورد اشاره قرار می‌دهد. « وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ..أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ»(۱۰). و آهن را برای او نرم گردانیدیم ـ (كه) زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری كن. ۹ . سرمایه‌گذاری : در داستان حضرت یوسف از برنامه‌ریزی بلند مدت پانزده ساله در سرزمین مصر و تهیه عوامل تولید و به كارگیری آن در انباشت گندم درون انبارهای ساخته شده، سخن به میان آمده است. «قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ... وَفِيهِ يَعْصِرُونَ»(۱۱).گفت هفت سال پی در پی می كارید... و در آن آب میوه می گیرند. ۱۰ . بهره وری : قرآن یكی از عوامل مؤثر در بهره‌وری را اعتقاد به خدا و تقوی معرفی می‌نماید «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ... . »(۱۲). و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گرائیده بودند، قطعاً بركاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم. ۱۱ . موانع تولید و رشد : قرآن مجید كفران نعمت، اعراض از خدا، كفر، طغیان، ظلم، فسق، خوردن مال دیگران و.... از عوامل كاهش و سلب نعمت می‌شمارد. «وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً...فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ»(۱۳). و خدا شهری را مثل زده است كه امن و امان باشد... و خداوند هم به (سزای) آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی را به (مردم) آن چشانید. ۱۲ . رعایت ارزشها در تولید : در تولید فراورده‌ای گوشتی ذكر نام خدا به عنوان یكی از مسائل شرعی مورد تأكید قرار گرفته است. «وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَيْهِ...»(۱۴). و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید... . ۱۳ . نقش وحی در تولید : از آیات قرآن می‌توان استفاده نمود كه صنعت كشتی‌سازی، زره‌سازی، ذوب فلزات، ریخته‌گری و... با اتكاء به منبع وحی به بشر آموزش داده شده است. «وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا »(۱۵).كشتی را در حضور ما و مطابق وحی ما بساز. « وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ »(۱۶). به خاطر شما ساختن زره را به او تعلیم دادیم. ۱۴ . جنبه‌های منفی غنا و ثروت : اكثر مفاسد اجتماعی از قشرهای مرفّه سرچشمه می‌گیرد و آنان همواره در صف اول مبارزه با انبیاء بوده‌اند. «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ... »(۱۷). و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان بر می دارند... . ۱۵ . مسئولیت دولت در توزیع ثروت : یكی از مسئولیت‌های دولت اسلامی گرفتن زكات و خراج و انفال و ... و توزیع آن بین اقشار آسیب‌پذیر جامعه است. «مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى... . »(۱۸). آنچه خدا از (دارائی) ساكنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید از آنِ خدا و از آنِ پیامبر (او) و متعلّق به خویشاوندان نزدیك (او) و یتیمان و... . ۱۶ . توزیع تكوینی ثروت : قرآن تصریح می‌كند كه خداوند روزی را برای هر كس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می‌سازد « لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَيَقْدِرُ»(۱۹). كلیدهای آسمانها و زمین از آنِ اوست برای هر كس كه بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. ۱۷ . پرداخت زكات : در قرآن زكات به موارد مختلف اعم از انفاقات واجب و مستحب اطلاق شده است و نقش آن در توزیع ثروت بر كسی پوشیده نیست و خداوند آن را در آیات متعدد كنار نماز قرار داده است پرداخت آن دلیل بر تقوی شمرده شده است.
« الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ»(۲۰). آنان كه به غیب ایمان می آورند و نماز را برپا می دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می كنند. ۱۸ . كفارات (مجازات‌های مالی) یكی از عوامل مؤثر در توزیع ثروت مجازات‌های مالی است كه خداوند در موارد خاصی از قبیل قتل، حنث نذر، عهد افطار روزه رمضان و .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع قرآني:
(۱)- اعراف، ۵۷ (۲)-مطففین، ۱ ـ ۵
(۳)- الرحمن، ۸ ـ ۹ (۴)- مائده، ۸۸ (۵)- آل عمران، ۱۴ (۶)- قصص، ۷۸
(۷)- قصص، ۷۳ (۸)- ابراهیم، ۳۴ (۹)- مؤمنون، ۱۸ ـ ۲۰ (۱۰)- سبأ، ۱۰ ـ ۱۱ (۱۱)- یوسف،۴۷ ـ ۴۹ (۱۲)- اعراف، ۹۶ (۱۳)- نحل، ۱۱۲ (۱۴)- انعام، ۱۲۱ (۱۵)-هود، ۳۷ (۱۶)- انبیاء،۸۰ (۱۷)- شوری، ۲۷ (۱۸)- حشر، ۷ (۱۹)- شوری، ۱۲ (۲۰)- بقره، ۳
منبع[ویرایش]
دانشگاه علوم اقتصادی
