پولکه‌گردانی
شعله‌های امن حرم
اندیشه > دین – سیدمهدی میرحاجی:
پای‌ماه محرم به تمام نقاط این سرزمین باز شده. نشان به آن نشان که با آغاز این ماه، پرچم بزرگی مزین به نام امام حسین(ع) برفراز تمام شهرهای کشورمان جا گرفته است.
محققان می‌گویند که از زمان آل‌بویه، شیعیان ایرانی هر سال رسما در‌ماه محرم به بزرگداشت واقعه کربلا پرداخته و مراسم عزاداری برپا می‌کرده‌اند. در طول قرن‌ها اندک‌اندک این مراسم در تمام نقاط کشور به شکل نظام‌مند و سازماندهی شده با آیین‌های خاص برگزار شده است. در دوران صفوی در تمام نقاط ایران تکایایی برای برگزاری مراسم سوگواری در ۱۰ شب و در برخی موارد تا ۴۰ روز برپا می‌شده است. این مراسم آیینی هر سال در نقاط مختلف کشور پرشورتر از سال قبل برگزار می‌شود؛ هر جا، به رسم و به شکل خاص خودش؛ مثلا تبریزی‌ها با «شاه حسین گویان»، اردبیلی‌ها با «تشت‌گذاری»، خلخالی‌ها با «یقه بندان»، لرستانی‌ها با «گل مالی»، زنان لر با «چهل منبر» و عجبشیریها با پولکه گردانی. با ما به بازخوانی «پولکه‌گردانی»، یکی از خاص‌ترین عزاداری‌های ایران در
عجبشیر بیایید.
فلسفه یک رسم
شاید برای شما هم سؤال باشد که پولکه‌گردانی، جدا از اینکه چه هست، چه فلسفه‌ای دارد. فلسفه این رسم دیرین را باید در کتاب «نفس المهموم» جویا شد. در این کتاب آمده امام حسین(ع) در شب عاشورا از اصحاب خواستند پشت خیمه‌ها گودال بکنند و هیزم و نی در آن بریزند و آتش روشن کنند تا دشمن نتواند از پشت به خیمه‌ها حمله‌ور شود. رسم عجبشیریها برداشتی از همین قطعه از تاریخ شب عاشوراست. پولکه، پارچه‌ای است که به شکل توپی بزرگ پیچیده شده و سیمی بلند به آن متصل است. شب‌های آخر دهه اول محرم، روی این توپ، نفت می‌ریزند و آتش می‌زنند و در میان جمعیت عزاداران روی هوا چرخانده می‌شود تا یاد آتشی که در شب عاشورا برافروخته شد را زنده نگه دارد و خاطر زنان حرم حسینی را آسوده کند که امام، همچنان یاران از جان گذشته دارد.
رسمی که لنگه ندارد
اصل پولکه‌گردانی یا به قول آذری‌ها پولکه تولاماخ، متعلق به روستای شیشوان عجبشیر است اما مناطق دیگری نظیر روستای
هروان و مناطقی از شهرستان بناب هم این رسم را اجرا می‌کنند. شبیه پولکه گردانی را کمتر می‌توان در آیین‌های دیگر عزاداری مشاهده کرد، البته عده‌ای معتقدند آیین «مشعل گردانی» که در حرم حضرت معصومه(س) و حضرت رضا(ع) برگزار می‌شود برداشتی از پولکه گردانی است. وقتی که محرم می‌رسد و به شب عاشورا نزدیک می‌شویم، درست در شب عاشورا پس از اقامه نماز مغرب و عشا، صد‌ها گوی آتشین در میان جمعیت عزادار به چرخش در می‌آید و تا چند ساعت، خبری از تاریکی شب در روستای شیشوان نیست.
بویوک پولکه، کیچیک پولکه
پولکه گردانی در میان کودکان روستای شیشوان هم اجرا می‌شود. کودکانی که قرار است میراث‌دار عاشورا و انتقال آن به نسل‌های بعدی باشند، در شب تاسوعا مراسمی به نام «کیچیک پولکه» (مشعل کوچک) برگزار می‌کنند. همین ذوق پولکه گردانی در محرم است که شیرینی‌اش در ذهن کودک شیعه روستا، از او در سال‌های بعد یک شیعه حقیقی و مدافع ولایت می‌سازد. مراسم اصلی پولکه گردانی نیز که توسط بزرگ‌تر‌ها اجرا می‌شود «بویوک پولکه» (مشعل بزرگ) نام دارد.
شب‌های روشن روستا
شاید نحوه انجام این رسم هم برای شما جالب باشد. در شب عاشورا برای روشن کردن پولکه‌ها یک مشعل بزرگ در مرکز میدان و در جلوی مسجد اعظم روستا روشن می‌شود. عزاداران که دور این مشعل جمع شده‌اند در دسته‌های سه‌نفره زیر مشعل می‌روند. یکی پولکه مشتعل را می‌گرداند، یکی سطل آبی به دست می‌گیرد و دیگری آب را از سطل بر می‌دارد و بر فرد آتش‌گردان می‌ریزد تا او را خنک کند. دسته‌های سه نفره، همینطور دور می‌گردند و روستا را پر می‌کنند.
رسمی که ثبت شد
با مراجعه به تاریخ و در جست‌و‌جوی زمان شکل‌گیری این آیین، به دوران صفویه می‌رسیم. تثبیت تشیع در ایران به واسطه روی کار آمدن سلسله شیعی صفوی، برکات دیگری ازجمله ظهور آیین‌های محلی مختلف مبتنی بر تاریخ تشیع را نیز به همراه داشته است. آیین پولکه‌گردانی به ثبت ملی نیز رسیده است. در سال ۹۱ پولکه‌گردانی و ۶ آیین عزاداری نقاط دیگر آذربایجان در ششمین اجلاس سراسری شورای‌عالی ثبت کشور با موضوع بررسی پرونده‌های آیین‌های عاشورایی، تصویب شد و به ثبت رسید.
یک روستا و چند رسم دیگر
روستای
شیشوان ، تنها این رسم را ندارد؛ اهالی روستا، اجرای تعزیه، شاه حسین وای حسین، سینه‌زنی، زنجیرزنی و تزیین اسب امام حسین(ع) را هم دارند. کسانی هم که از روستای شیشوان به قصد شهر و دیارهای دورتر مهاجرت کرده‌اند، حالا در قالب دانشجو یا محصل یا شاغل یا هر چیز دیگری، محرم‌ها و شب‌های عاشورا، خودشان را به اینجا می‌رسانند تا این رسم خاص و منحصر به فرد را به جا بیاورند.
مقصد: میدان اصلی روستا
نام این مراسم را از پولکه گرفته‌اند؛ توپی پارچه‌ای که به زنجیری بلند متصل می‌کنند، بعد هم نفت به آن زده و وقتی که آتش‌اش زدند، توی هوا می‌چرخانندش. بد نیست بدانید که وزن هر کدام از این پولکه‌ها، بین ۱۰ تا ۱۵کیلوگرم است و چرخاندن‌شان نیز کار راحتی نیست ولی هستند جوانانی که این کار را می‌کنند و چندان به گرما و حرارت و اخگرهایی که از این گلوله‌های آتشین بیرون می‌آید، توجهی نمی‌کنند. وقتی که این پولکه‌ها روشن می‌شود، فریادهای «اوت توتدی یا ابالفضل» هم به هوا بر می‌خیزد. مقصد حرکت پولکه‌گردانان، میدان مرکزی روستاست؛ آنجا که چندین پولکه‌گردان، در همسایگی هم، پولکه‌ها را می‌گردانند تا صحنه‌هایی بی‌بدیل را به‌وجود بیاورند.
